ORTA ÇAĞ'DA TEBRİZ

Yıl 2021, Sayı: 18, 82 - 106, 22.12.2021

Dilber Usul

https://doi.org/10.46400/uygur.1024024

Öz

Şehirler, farklı milletlerin ve halkların bir arada yaşadığı veya yaşamaya çalıştığı belirli idarî, siyasî, askerî, tarihî, dinî, coğrafî, iktisadî özelliklere sahip yerleşim yerleridir. Dil, din, inanç, örf, âdet, ekonomik, sosyal ve kültürel değerlerdeki farklılıklar, şehirlerin dolayısıyla da burada yaşayan halkların yaşantısını ve hayata bakışını etkilemektedir.
Tebriz, coğrafî konumunun sağladığı avantajla tarihî varlığı, tarım, hayvancılık ve ticaretten oluşan iktisadî yapısı, yeraltı ve yerüstü kaynaklarıyla zengin şehir olma vasfını fazlasıyla taşımaktadır. Zamanla bilim, sanat, dil, edebiyat vb. gibi kültürel ve sanatsal birçok alanda sağlam alt yapısıyla, zengin mimarisiyle ve adından söz ettiren şahıslarla şehir, neredeyse her kesime hitap eden ve herkesi cezbeden bir duruma gelmiştir. Kendine özgü coğrafyası, iklimi, yaşam koşulları ve dünyaca ünlü halı ve sanatsal ürünleri ile günümüzde bile adından söz ettirmektedir. Orta-çağın önemli şehirlerinden biri olan Tebriz, o dönemde de siyasî, idarî, askerî, dinî, coğrafî, iktisadî, sosyal ve kültürel alanlarda dikkat çekmiştir.

Tebriz tarihî, geçmişte özellikle Orta-çağda, Samanî (893-389/711-999), Karahanlı (840-1212), Gazneli (963-1186), Büyük Selçuklu (1029-1157), Türkiye Selçuklu (1077-1318), Harezmşah (1097-1231), Abbasî, (750-1258) Çağatay (1227-1347), İlhanlı (1256-1335) ve Timur (1370-1507) dönemi gibi birçok devletin tarihinde yer almış; günümüz İran’ın gelişmiş şehirlerinden birisidir. Özellikle İlhanlılar Dönemi’nde başkent olmasıyla şehir yeniden canlanmış ve önem kazanmıştır. Bütün bu özelliklerinden başka tarihî dokusuyla da gezilmeye ve anlatılmaya değer bir şehir olan Tebriz, birçok devlete, millete, seyyaha, ilim ve bilim insanlarına ev sahipliği yapmıştır.

Anahtar Kelimeler

TEBRİZ, İRAN, TİCARET, SOSYAL, KÜLTÜR

Kaynakça

• AKYILDIZ Yasin-Ali Rıza ABAY, “Vakıf Müessesesinin Mahiyeti Tarihsel Bir Değerlendirme”, Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, S:15, Yalova, 2017, s.141-157.
• ATEŞ, Nilüfer, “Osmanlı’da Vakıf-Külliye-Şehir İlişkisi”, Uludağ Üniv. İlahiyat Dergisi, S.26, Bursa, 2017, s.155-164.
• AYDIN, Şadi, “Sasani Kültürü ve İslâm’ın Çatışma Alanı İran”, Mevlana Üniv., Mevlana Sosyal Araştırmalar Merkezi, C:3, S:4, Konya, 2018, s.66-76.
• AYDOĞMUŞOĞLU, Cihat, Tarihte Tebriz, Ankara Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Y.L. Tezi), Ankara 2007.
• BAKIR, Abdülhalik-Ahmet Altungök, “Erken Ortaçağda Tebriz”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Ege Üniv., S:1, İzmir, 2015, s.69-99.
• BARBARO, Josaphat, Anadolu’ya ve İran’a Seyahat, (Çev. Tufan Gündüz), Yeditepe Yay., 3. Baskı, İstanbul, 2016.
• BARTHOLD, Wilhelm, Azerbaycan ve Ermenistan, (Çev. İsmail Aka), Petersburg, 1903.
• BAYAT, Oruç Bey-İranlı Don Juan, İlişkiler Bir Şiî/Katolik, (Çev. Tufan Gündüz), (Ed. Nihal Metin), Yeditepe Yay., İstanbul, 2014.
• BAYRAM, Mikail, “Bir İlhanlı Şehir Modeli: Rab’i- Reşidi’de Meslekler, Görevliler ve Ücretler”, Osmanlı Öncesi ile Osmanlı Cumhuriyet Dönemlerinde Esnaf ve Ekonomi Semineri, (9-10 Mayıs 2002), İstanbul, 2002, s.102-127.
• BEDİRHAN, Yaşar, “Ortaçağda Kafkasya Türk Şehirlerinde Esnaf Teşkilatları (Tebriz Örneği)”, Bingöl Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C:7, S:13, Bingöl, 2017, s.223-236.
• BİLGİLİ, Ali Sinan, “Tebriz”, (TDV) İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 2011, C:40, s.219-222.
• BOZKURT, Nejat, “Ticaretin Felsefesi, Tarihçesi ve Etikle Olan Sıkı Bağına İlişkin Bazı Saptamalar”, İstanbul Üniv. Dergisi, s.153-179.
• CEYHAN, Semih, “Tebrizî Celaleddin”, (TDV) İslâm Ansiklopedisi, C:40, İstanbul, 2011, s.222-223.
• CHARDIN, Jean, Chardin Seyahat-namesi, İstanbul, Osmanlı Toprakları, Gürcistan, Ermenistan, İran (1671-1673), (Çev. Ayşe Meral), (Ed. Stefanos Yerasimos), Kitap Yay., 1. Baskı, İstanbul, 2014.
• CLAVİJO, Ruy Gonzalez de, Timur Devrinde Kadis’ten Semerkand’a Seyahat, (Çev. Ömer Rıza Doğrul), Köprü Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 2016.
• ÇINAR, Orhan, Çağatay Devleti Zamanında Türkistan’ın Siyasî, Askerî ve Sosyal Durumu, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniv., (Doktora Tezi), İstanbul, 2019.
• ÇIRALI, Leyla, Tarihî ve Arkeolojik Veriler Işığında Tebriz’in Eski-Çağ Tarihi (Başlangıçtan Demir-Çağı Sonuna Kadar), Atatürk Üniv., Türkiye Araştırmaları Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, (Doktora Tezi), Erzurum, 2020.
• COŞKUN, Derya, “Tebriz’de Kurulan Feodal Bir Devlet: Revvadiler (948/1071)”, Uluslararası Tarihi ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, S:23, Erzurum, 2020, s.1-23.
• DAĞLI, Yücel-Seyit-Ali Kahraman, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahat-namesi: Bursa-Bolu-Trabzon-Erzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit, Yapı Kredi Yay., 1. Baskı, C:2, İstanbul, 2016.
• DOĞAN, Sema, “Ortaçağ Manastır Sistemi: Doğu ve Batı Manastırları”, Hacettepe Üniv., Edebiyat Fakültesi Dergisi, C:20, S:2, Ankara, 2003, s.73-89.
• ESKİKURT, Adnan, “Ortaçağ Anadolu Ticaret Yolları”, Muğla Sıtkı Koçman Üniv., Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S:33, Muğla, 2014, s.15-40.
• GÜVEN, Rasih-Safi Arpaguş, “Mevlana Celalettin ve Şems-i Tebrizi”, Marmara Üniv., İlahiyat Dergisi, S:27, İstanbul, 2004, s.135-148.
• HAYKIRAN, Kemal Ramazan, İlhanlılar Zamanında Kültür ve Eğitim, Ankara Üniv., Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, (Doktora Tezi), Ankara, 2015.
• HOURCADE, Bernard, “İran”, (TDV) İslâm Ansiklopedisi, C:22, İstanbul, 2000, s.429-437.
• JAHN, Karl, “Doğu ile Batı Arasında Bir Ortaçağ Kültür Merkezi: Tebriz”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, C:4, İstanbul, 1971, s.28-33.
• KARADAŞ, Cafer, “Selçukluların Din Politikası”, Uludağ Üniv., İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.2. Bursa, 2003, s.95-108.
• KAVRAZ, Mustafa-Demet Yılmaz Yıldırım, “Tebriz ve İsfahan Örneklerinde Grand Bazarlar”, The Turkish Online Journal Of Design, C:10, S:3, Trabzon, 2020, s.254-270.
• KAYA, Seyfettin, “İlhanlılar Dönemi’nde Meraga ve Tebriz Gözlemevleri”, Turkish Studies Historical Analysis, C: 14, S: 4, Ankara, 2019, s.929-946.
• KHABBAZİ, Akram Kazemipour, Tebriz Gök Camî’yi Tanıtıcı Afiş Uygulamaları, Hacettepe Üniv., (Y.L. Tezi), Ankara, 2018.
• KIVRAK, Nilgün, Tebriz’de Sanayi ve Sanayiye Dayalı Çevre Sorunları, Marmara Üniv., Orta-Doğu Araştırmaları Enst., (Y.L. Tezi), İstanbul, 2009.
• KOBOTARİON, Nabi, Tebriz Aşıklık Geleneği ve Aşık Edebiyatı, Çukurova Üniv. Sosyal Bilimler Enst., Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, (Y.L. Tezi), Adana, 2008.
• KÜPELİ, Özer, “Evliya Çelebi’nin İlk İran Seyahati Güzergâhı ve Kalelere İlişkin Bilgiler”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C:11, S:2, İzmir, 2011, s. 69-98.
• MAHMOUDİ, Ghassem, Şehir İçi Arazi Kullanımı Bakımından Tebriz, Ankara Üniv. Sosyal Bilimler Enst., Coğrafya Anabilim Dalı, (Doktora Tezi), Ankara, 2010.
• MAHMOUDİ, Ghassem, “Tebriz Şehrinde Arazi Kullanımı”, Coğrafi Bilimler Dergisi, C:8, S:2, Ankara, 2010, s.169-188.
• NASIRABADI, Gülseren Azar, “Harezmşahlar Devleti Dönemindeki Dinî Uygulamaların Tarihi Örneklerle Değerlendirilmesi”, Şarkiyat İlmî Araştırmalar Dergisi, C:13, S:1, İstanbul, 2021, s.83-103.
• NASKALİ, Esko, “İran”, (TDV) İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 2000, C:22, s.394-395.
• OCAK, Aydın, “Selçuklular”, (TDV) İslâm Ansiklopedisi, C:36, İstanbul, 2009, s.375-377.
• ONULLAHİ, Seyidağa, XIII-XVII Eserlerde Tebriz Şehri (Sosyal-İktisadi Tarihi), Elm Neşriyatı, Bakü, 1982.
• ÖZCAN, Selim, (1727/H.1140) Tarihli Tapu Tahrir Defterlerine Göre Tebriz Sancağı, 19 Mayıs Üniv., Sosyal Bilimler Enst., Sosyal Bilimler Eğitimi Anabilim Dalı, (Y.L. Tezi), Samsun, 1994.
• ÖZERGİN, M. Kemal, Anadolu Selçukluları Çağında Anadolu Yolları, İstanbul Üniv. Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü (Doktora Tezi), İstanbul, 1959
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, “Reşidüddin Fazlullah-ı Hemadanî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C:35, İstanbul, 2008, s.19-21.
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, Ortaçağ’da Türkler, Moğollar, İranlılar Kaynaklar ve Araştırmaları, Ötüken Yay., İstanbul, 2020.
• ÖZÖNDER, Hasan, Mevlana’nın Gönül Dostları, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yay., (Ed. Abdüssettar Yarar), 2. Baskı, Konya, 2005.
• POLAT, Kader, V. Ve XV. Yüzyıllar Arasında Tebriz, Atatürk Üniv., Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, (Doktora Tezi), Erzurum, 2010.
• POLO, Marco, Seyahat-name, (Çev. Leyla Tonguç Basmacı), Alfa Yay., 2. Baskı, İstanbul, 2019.
• REZAİ, Davud, “Tebriz’in Gök (Mavi) Mescidi Kara Koyunlu Türkmenlerinin Kültürel Mimari Eseri”, I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu, (20-22 Mayıs 2004), Diyarbakır, 2004, s.345-363.
• SELÇUK, Keziban, “Nahçıvan Devlet Halı Müzesi’nde Sergilenen ve Azerbaycan Halılarının Bir Grubunu Oluşturan Tebriz Halıları”, Atatürk Üniv., Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S:32, Erzurum, 2014, s.39-54.
• SHABESTANI, Dilak Rostamzadeh, Kapalıçarşıların Mekânsal Analizi; Tebriz ve İstanbul, Yıldız Teknik Üniv., Fen Bilimleri Enstitüsü, (Y.L. Tezi), İstanbul, 2017.
• SİPAHİOĞLU, Abdulvahid Yakup, “X-XI. Asırlarda Müslüman Toplumlar: Siyasî İstikrarsızlık Karşısında Kültürel Bütünlük”, Turkish Academic Research Review, C:2, Erzurum, 2007, s.42-
• SPULER, Bertold, İran Moğolları Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri, (1220-1350), (Çev. Cemal Köprülü), TTK Yay., Ankara, 1957.
• SÖNMEZ, Selami, İlhanlı Medreseleri, İnönü Üniv. Sosyal Bilimler Enst., Eğitim Programları Ve Öğretim Anabilim Dalı, (Y.L. Tezi), Malatya, 1987.
• SÜMER, Faruk, “Argun”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C:3, İstanbul, 1991, s.357-
• ŞAFAK, Turgay, “Reşidüddin Fazlullah-ı Hemadanî, Letayifü’l Hakayik”, İslâm Araştırmaları Dergisi, S:42, Tahran, 2019, s.166-172.
• ŞAHİN, Hanifi, “Camiu’t Tevarih’e Göre Gazan Han’ın Müslümanlığı ve Bunun İlhanlı Toplumuna Yansımaları”, Bilig Dergisi, S:73, İzmir, 2015, s.210-
• ŞAHİN, Hanifi, “İlhanlıların Sosyo-Politik İlişkilerde Dini-Mezhebi Kabüllerin Rolü”, İLTED, S:45, Erzurum, 2016/1, s.109-138.
• TAVERNİER, Jean-Baptiste, XVII. Asır Ortalarında Türkiye Üzerinden İran’a Seyahat, (Çev. Ertuğrul Gültekin), Kervan Yay., İstanbul, 1980.
• ÜSTÜNDAĞ, Mehlika, “İbn Battuta Seyahatnamesine Göre XIV. Yüzyıl İran Coğrafyasında Sosyal Yaşam”, İraniyat Dergisi, s.45-65.
• YAZICI, Nesimi Afrika’da Kurulan Bağımsız İslâm Devletleri, İslâm Tarihi, (Eyüp Baş), Grafiker Yay., Ankara, 2017.
• YILMAZ, Cüneyt, İran’da Yaşayan Azerbaycan Türkleri ve Azerbaycan-İran İlişkilerine Etkileri, İstanbul Üniv., Sosyal Bilimler Enstitüsü Avrasya Araştırmaları Anabilim Dalı, (Y.L. Tezi), İstanbul, 2017.
• YUVALI, Abdülkadir, “Geyhatu Han”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C:14, İstanbul, 1996, s.44-45.
• YUVALI, Abdülkadir, “İlhanlılar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 2000, C: 22, s.102-105.