DICTIONARY STUDIES IN UYGHUR

Yıl 2022, Sayı: 19, 68 - 92, 30.06.2022

Murat Orhun

https://doi.org/10.46400/uygur.1111228

Cited By: 1

Öz

Dictionary studies take an important place in language research because the dictionary is a collection of words used in a language. As time progresses, there are also changes in words. While new words are produced or adopted from other languages, previously used words may not be used as widely as before. Due to political reasons, different regions of residence, religious beliefs, social and cultural influences, different words may be used for similar things in the language used by people belonging to the same nation, tribe, or society. Apart from these, previously used words can change due to reasons such as alphabet change and spelling rules. Today, with the development of language research, especially in computer-assisted artificial intelligence studies, words are more effective than ever before. The Uyghurs are among the early urbanizing nations in the world and have made significant contributions to the history of humanity. Among these contributions, language and literature come to the fore, apart from areas such as handicrafts, painting, miniatures, and music. The reasons of this situation are that the Uyghurs have used many alphabets until today, they have created countless literary works and they have created dictionaries of Uyghur. In this article, dictionaries written about Uyghur until today have been researched and a bibliography of the dictionaries has been created.

Anahtar Kelimeler

Dictionary, Catalogue, Alphabet, Uyghur Studies, Linguistics

UYGURCADA SÖZLÜK ÇALIŞMALARI

Öz

Sözlük çalışmaları dil araştırmalarında önemli konumda yer alır. Çünkü sözlük bir dilde kullanılan sözcüklerin toplamıdır. Zamanın ilerlemesi ile sözcüklerde de değişikler yaşanır. Yeni sözcükler üretilir ya da diğer dillerden kabul edilen sözcükler, daha önce kullanılan sözcüklerin yerini almaya başlayabilir. Politik nedenler, yaşadığı farklı bölgeler, dini inanç, sosyal ve kültürel etkiler nedeniyle aynı millet, kavim ya da topluma ait kişilerin kullandığı dilde, benzeri şeyler için farklı sözcükler kullanabilir. Bunlar dışında alfabe değişikliği, imla kuralları gibi nedenlerden daha önce kullanılan sözcükler değişime uğrayabilir. Günümüzde dil araştırmalarının gelişmesi, özellikle bilgisayar destekli yapay zekâ ile ilgili çalışmalarda sözcükler hiç olmadığı kadar çok etkili olmaktadır. Uygurlar dünyada yerleşik hayata erken dönemde geçen ve Türk kültür tarihine önemli katkılar sunan boylardan biridir. Bu katkılar içinde el sanatları, resim, minyatür, müzik gibi alanların dışında dil ve edebiyat ön plana çıkmaktadır. Çünkü Uygurlar günümüze kadar pek çok alfabe kullanmışlar, sayısız edebi eserler yaratmışlar ve Uygur Türkçesine ait sözlükler oluşturmuşlardır. Bu makalede günümüze kadar Uygurca ile ilgili yazılmış sözlükler araştırılmıştır ve sözlüklerin bir bibliyografyası oluşturulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Sözlük, Katalog, Alfabe, Uygur Araştırmaları, Dil Bilim

Kaynakça

• Abbas, Abdusalam (1996). Uyğur Tilidiki Ahangdaş Sözler Luğiti. Beijing: Milletler Neşriyati.
• Abbas, Abdusalam vd. (2006). Uyğurçe-Xenzuçe Luğet. Beijing: Milletler Neşriyati.
• Ablet, İmin vd. (2008). Xenzuçe-Uyğurçe Çong Luğet. Ürümçi: Şincang Xelq Neşriyati.
• Ağakay, Mehmet Ali (1966). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arziyev, Ruslan (2019). Uygur Tili. Almuta: Mir Neşriyati.
• Bahavudun, Muhammettursun vd. (2002). Çağatay Dilinin Açıklamalı Sözlüğü. Ürümçi: Xin Jiang Halk Neşriyati.
• Baskakov, N. A. ve Nasilov, V. M. (1939). Uygursko-Russkii Slovar. Moskova.
• Clauson, Gerhard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Elişir Nevâî (1988). Muhakemetul Luğeteyn. Beijing: Milletler Neşriyati.
• Emet, Abliz (2001). Uyğur Halk Maqal-Temsilliri İzahliq Luğet. Keşker: Qeshqer Uyğur Neşriyati.
• Helim, Salih ve Cénbén, Vang (1993). Xenzuçe-Uyğurçe Turaqliq İberiler Luğiti. Beijing: Milletler Neşriyati.
• Héyit, Alim ve Tursun, Aygül (2006). Uyğurçe-Xenzuçe Uyğur Xelq Maqal-Temsilliri. Beijing: Milletler Neşriyati.
• Jarring, Gunnar (1964). An Eastern Turki-English Dialect Dictionary. Lund: C.W.K. Gleerup.
• Koraş, Hikmet (2009). “Türkiye’de Çağdaş Türk Lehçeleri ile İlgili Sözcük Çalışmaları ve Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü Üzerine”. Turkish Studies, 4(4): 761-789.
• Maluf, S.Y. (1954). Uyğur Tilining Qumul Şivisi. Moskava: Pen Neşriyati.
• Necip, Emir Necipoviç (1968). Uygursko-Russkiy Slovar. Moskova.
• Necip, Emir Necipoviç (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (çev.: İklil Kurban). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Orhun, Murat (2020). “M. Zunun Oqya, Qisqiçe Uyğur Örp-Adetliri Qamusu, 2 Cilt, Londra, 2019, 1807 s.”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 15: 221-224.
• Osmanof, Mirsultan vd. (2009). Hazirqi Zaman Uyğur Edebiy Tilining İmla Luğiti (İmla ve Teleppuz Qaidisi). Ürümçi: Şincang Xelq Neşriyati.
• Öztopçu, Kurtuluş (1992). “Modern Uygurca ile İlgili Açıklamalı Bir Kaynakça”. Türk Dilleri Araştırmaları, 2: 155-170.
• Öztopçu, Kurtuluş (1993). Uygurca’nın Yazı Dili Olarak Gelişmesi ve Uygurca Sözlükler. Türk Dilleri Araştırmaları, 3: 167-174.
• Peyzulla, Ezimet (1988). İnglizçe-Uygurçe Luğet. Ürümçi: Şincaŋ Xelq Neshriyati.
• Ross, Edward Denison (1907). “Polyglot List of Birds-Turki, Manchu and Chinese”. Memoirs of the Asiatic Society of Bengal 2, 253-340.
• Schwarz, Henry G. (1992). An Uyghur-English Dictionary. Washington: East Asian Studies Press.
• Şirin, Hatice (2020). Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Tömür, Hemit ve Polat, A. (2016). Çağatay Uygur Dilinin Açıklamalı Sözlüğü. Beijing: Milletler Basımevi.
• Whitaker, Harold (1909). Eastern Turki (as Spoken In Turkestan): Grammar, Turki-English Vocabulary, English-Turki Vocabulary, With English Phonetic Pronunciation. Chaubattia U.P.: Regtl. Printing Press.
• Yaqup, Abliz vd. (1990). Uyğur Tilining İzahliq Luğiti 1. Beijing: Milletler Neşriyati.
• Yıldırım, Fikret (2007). Kaşgar ve Yarkend Ağzı Sözlükleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yıldırım, Fikret (2019). “Yeni Uygurca ve Yeni Uygurca Sözlükler”. Folklor/Edebiyat, 25(99): 539-552. Zunun Oqya, Memettursun (2021). Çağdaş Uygur Dil Bilgisi Terimler Sözlüğü. London: Uygur Araştırmaları.