THE SACRED BIRDS INTHE EPIC OF EMİR GÖROĞLİ

Yıl 2023, Cilt: - Sayı: 22, 49 - 60, 25.12.2023

Nedim Mutlu Kızılbuga

https://doi.org/10.46400/uygur.1287218

Öz

In the eyes of Turkic communities, Köroğlu has become a symbol of equality and justice, punishing the wicked and protecting the poor. The variants of the Epic of Köroğlu are told in almost every corner of the Turkic World. Among the Uyghur Turks living in the East Turkestan Autonomous Region today, this epic is told with the name "Emir Göroğli". The eastern variant of the epic, which also includes the variant called Emir Göroğli, has a richer content than the western variant in terms of mythological and shamanistic elements. In particular, an important sacred bird cult has emerged around various motifs such as the crucial eagle and the state bird falcon featured in the epic. In this study, which we have prepared as a text-centered study, we aimed to reveal how the said birds were perceived among the Uyghur Turks by examining the cult beliefs of the sacred birds included in the content of the Emir Göroğli Epic, which is told among the Uyghur Turks. As a result of our study, results such as having a hunting bird like shunkar is like having a blessing, losing a hunting bird is like losing kut, hunting with a hunting bird is having life energy in your body, and divine beauty is depicted with hunting birds like karçuğa and bâz.

Anahtar Kelimeler

Uyghur Turks, Epic, Uyghur Epic Tradition, Köroğlu, Köroğlu, Köroğlu, Köroğlu, Emir Göroğli, Emir Göroğli, Emir Göroğli

EMİR GÖROĞLİ DESTANI’NDA KUTSAL KUŞLAR

Öz

Türk topluluklarının gözünde kötüleri cezalandırıp yoksulları koruyan Köroğlu, eşitliğin ve adaletin bir sembolü olmuştur. Türk Dünyası’nın hemen her bölgesinde Köroğlu Destanı’nın muhtelif varyantları anlatılmaktadır. Günümüzde Şincang Özerk Bölgesi’nde yaşayan Uygur Türkleri arasında da “Emir Göroğli” adı ile bilinen bu destan, destancılar tarafından anlatılmaktadır. Emir Göroğli Destanı’nın da dâhil olduğu söz konusu destanın Doğu varyantı mitolojik ve Şamanist unsurlar bakımından Batı varyantına göre daha zengin bir içeriğe sahiptir. Özellikle destanda yer verilen can alıcı kartal ve devlet kuşu doğan gibi çeşitli motifler çevresinde önemli bir kutsal kuş kültü meydana gelmiştir. Metin merkezli olarak hazırlamış olduğumuz bu çalışmada giriş ve sonuç kısımlarının haricinde Uygur Türklerinin kuş kültleri özelindeki mitolojik ve Şamanist inanç unsurlarını devlet kuşu, Tanrısal güzellik sembolü kuş ve donuna girilen kuşlar olarak üç ayrı bölümde inceledik. Böylece Uygur Türkleri arasında anlatılagelen Emir Göroğli Destanı’nın içeriğinde yer verilen kutsal kuşlara ait kült inançları inceleyerek söz konusu kuşların Uygur Türkleri arasındaki algılanış biçimlerini göstermeyi amaçladık. Çalışmamız neticesinde “şunkar” gibi avcı bir kuşa sahip olmanın kut sahibi olmak, avcı kuşunu kaybetmenin kutu kaybetmek, avcı kuş ile avlanmanın bedeninde yaşam enerjisi barındırmak olduğu ve Tanrısal güzelliğin “karçuğa” ve “bâz” gibi avcı kuşlarla tasvir edildiği gibi sonuçlar elde edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Uygur Türkleri, Destan, Uygur Destancılık Geleneği, Köroğlu, Emir Göroğli

Kaynakça

• Akalın L. Sami (1993). Türk Folklorunda Kuşlar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Aytaş, Gıyasettin (2003). “Türkülerde Turna”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. (28): 13-33.
• Bang, W. ve Arat, Reşit Rahmeti (1936). Oğuz Kağan Destanı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili Semineri Neşriyatı.
• Bayat, Fuzuli (2006). Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Beydili, Celal (2004). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. İstanbul: Yurt Kitap-Yayın.
• Boratav, Pertev Naili (1978). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Boratav, Pertev Naili (2009). Köroğlu Destanı. İstanbul: Kırmızı Yayınları.
• Çakmak, Merete ve Işın, Mary (2005). Anadolu Kuş Adları Sözlüğü Türkçe-İngilizce-Latince. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Çandarlıoğlu, Gülçin (2004). Uygur Devletleri Tarihi ve Kültürü. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Çoruhlu, Yaşar (2002). Türk Mitolojisinin Anahatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Dilek, İbrahim (2022). Türk Mitoloji Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Donuk, Abdülkadir (1981). “Türk Devletinde Hâkimiyet Anlayışı”. Tarih Enstitüsü Dergisi, (10-11): 29-56.
• Duymaz, Ali (1998). “Mitolojik Bir Kuş: Zümrüdü Anka”. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(1): 91-97.
• Duymaz, Ali (2014). “Köroğlu’nun ‘Epik Mekân’ı: Çamlıbel”. Tüfek İcad Oldu Mertlik Bozuldu: Köroğlu Kitabı. (Yayına Haz.: M. Sabri Koz). İstanbul: Kitabevi.
• Duymaz, Ali (2020). Kerem ile Aslı Hikâyesi (Raif Yelkenci Yazması). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Ekici, Metin (2002). "Destan Araştırma ve İncelemelerinde Kullanılan Bazı Terimler Hakkında-II”. Millî Folklor. 14(54): 11-18.
• Ekici, Metin (2004). Türk Dünyasında Köroğlu. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Elçin, Şükrü (1997). “Türk Halk Edebiyatında Turna Motifi”. Halk Edebiyatı Araştırmaları 1. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Elçin, Şükrü (2017). "Türk Dilinde Destan Kelimesi ve Mefhumu". İslamiyet Öncesi Türk Destanları. (Yayına Haz.: Salim Sakaoğlu ve Ali Duymaz). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Ergüzel, Mehdi (2009). Kitab-ı Bâz-Name-i Padişahi (Osmanlıca Tıpkı Basımlı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eroğlu, Ahmet Hikmet (2017). “Halk İnanışlarına Giriş”. Halk İnanışları El Kitabı. (Ed. Durmuş Arık ve Ahmet Hikmet Eroğlu). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Ersoylu, Halil. (2015). Türk Kültüründe Kuşlar. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Esin, Emel (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Gökyay, Orhan Şaik (1973). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yayınları.
• Isaq, Yusuf (2016). “Uygurlarda Göroğlu Destanı”. VI. Uluslararası Köroğlu Sempozyumu Köroğlu ve Türk Dünyası Destan Kahramanları Bildiri Özetleri Kitabı. Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi Yayınları.
• İnan, Abdülkadir (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• İnayet, Alimcan (2002). “Köroğlu Destanı’nın Uygur Versiyonu ‘Emir Göroğli’ ve Onun Epizot ve Motif Yapısı Üzerine”. Erdem Dergisi Türk Halk Kültürü Özel Sayısı 1, 13(37): 205-222.
• İnayet, Alimcan (2004a). Uygur Halk Destanları I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İnayet, Alimcan (2004b). “Uygur Sahasındaki Emir Göroğlı Destanı’nın Olay ve Bazı Motifleri Üzerine”. Milli Folklor, 16(61): 30-43.
• İnayet, Alimcan (2013). Uygur Halk Destanları II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İnayet, Alimcan (2015). “Emir Göroğli Destanına Göre Göroğlu’nun İnanç Yapısı”. IV. Uluslararası Bolu Halk Kültürü ve Köroğlu Sempozyumu Bildirileri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Januzakov, T. (2008). Kazak Tilinin Tüsindirme Sözdigi. Almatı: Dayk-Press.
• Karadavut, Zekeriya (2002). Köroğlu'nun Ortaya Çıkışı Türk Dünyasındaki Varyantlar Üzerine Karşılaştırmalı Bir Araştırma. Bişkek: Kırgızistan Türkiye Manas Üniversitesi.
• Kaşgarlı Mahmut (2006). Divanü Lûgat-it-Türk. (çev.: Besim Atalay). C. 3. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kamalaşulı, Bikumar (2006). Kazak Halkının Dastürli Kusbegiligi Jane Atbegiligi. Almatı: Öner Baspası.
• Kovşar, A. F.; Kovşar, B. A. (2009). Kazakstandağı Janvarlar Âlemi. (çev.: P. A. Esenbekova). Almatı: Almatıkitap Baspası.
• Marğulan, Aykel (2014). Sayat Kustarı. Astana: Jarıs KZ.
• Mehmet, Abdulhakim (2006). Uygur Halk Destanları (İcra Merkezli ve Karşılaştırmalı Bir Araştırma). Yayımlanmamış Doktora Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Mehmet, Abdulhakim (2011). Uygur Halk Destanları 3. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Osman, Gayretcan ve Ezizcan Gayrat (2016). “Çin’de Gör Oğlu Hakkındaki Araştırmalar Uygurlarda Göroğlu Destanı”. VI. Uluslararası Köroğlu Sempozyumu “Köroğlu ve Türk Dünyası Destan Kahramanları Bildiri Özetleri Kitabı. Bolu: Abant İzzet Baysal Üniversitesi Yayınları.
• Ögel, Bahaeddin (2014). Türk Mitolojisi. C. 2. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öncül, Kürşat (2009). “Masallardaki Devlet Kuşu Motifi”. Millî Folklor, (84): 175-181.
• Reichl, Karl (2014). Türk Boylarının Destanları. (çev.: Metin Ekici). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Saluk, Reyhan Gökben (2008). Köroğlu Destanı’nın Uygur Versiyonu (Metin-Aktarma- İnceleme). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Saluk, Reyhan Gökben (2018). Köroğlu Destanı’nın Uygur Versiyonu Emir Göroğli (İnceleme-Metin). Ankara: Berikan Yayınevi.
• Solmaz, Ayşe (2021). Özbek Destanları 7 Çamlıbel Kuşatması (Çambil Kamalı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sümer, Faruk ve Albayrak, Nurettin (2002). Köroğlu. TDV İslam Ansiklopedisi içinde. C. 26, 268-270. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Tezcan, Semih ve Boeschoten, Hendrik (2018). Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Uludağ, Süleyman (1996). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marifet Yayınları.
• Yazır, Muhammed Hamdi (1995). Hak Dîni Kur’an Dili. C. 6. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Yıldırım, Dursun (1983). “Köroğlu Destanı’nın Ortaasya Rivayetleri”. Köroğlu Semineri Bildirileri. Ankara: Başbakanlık Basımevi.
• Yıldız Ata, Naciye (2015). Türk Dünyası Destancılık Geleneği ve Destanlar. Ankara: Akçağ Yayınları.
• İnternet Kaynakları: URL-1: “Chinese Foreign Ministry Spokesperson Hua Chunying's Remarks on Xinjiang-Related Issues”. http://ca.china-embassy.org/eng/zjwl/t1863554 (Erişim: 28.07.2023).