SECONDARY LONG VOWELS FORMED BY DROPPING THE CONSONANTS 'R' AND 'Y' IN KASHGAR DIALECT

Yıl 2023, Cilt: - Sayı: 22, 24 - 33, 25.12.2023

Abdurrahım Imın , Nevzat Özkan

https://doi.org/10.46400/uygur.1330059

Öz

The Kashgar region is one of the most important ancient cities of Chinese-occupied East Turkestan (officially Xinjiang Uyghur Autonomous Region), and the majority of the population are Uyghur Turks. The dialect of Kashgar, the most widely used dialect in the region, is a dialect area belonging to the central dialect, one of the three dialect groups in Uyghur Turkish. Unfortunately, as a result of China's restriction and oppression of the Uyghur language in East Turkestan in various aspects, there has not been enough academic studies and research on this dialect area. For this reason, the fact that there are a number of gaps that need to be studied on these issues has increased the importance of the related issues.
This dialect, which is used in the Kashgar region of East Turkestan, has had some unique features throughout its historical development and has differed from other dialects with these features. Among these distinctive features are the transformation of consonants such as 'y' and 'k' into 'J' and 'ç' consonants, the loss of some words containing 'r' and 'y' sounds, and the formation of words with secondary long vowels. In this study, secondary long vowel words formed by the loss of 'r' and 'y' consonants in the Kashgar dialect of Uyghur Turkish will be emphasised.

Anahtar Kelimeler

Kashgar Dialect, Uyghur Turkish, Dropping of , Secondary Long Vowels

KÂŞGAR AĞZINDA ‘R’ VE ‘Y’ ÜNSÜZLERİNİN DÜŞMESİYLE OLUŞAN İKİNCİL UZUN ÜNLÜLER

Öz

Kâşgar bölgesi Çin işgali altındaki Doğu Türkistan’ın (resmî kayıtlarda Şincan Uygur Özerk Bölgesi) en önemli antik şehirlerinden biridir ve nüfusun büyük çoğunluğunu Uygur Türkleri oluşturur. Bölgede en yaygın olarak kullanılan Kâşgar ağzı, Uygur Türkçesindeki üç şive grubunun biri olan merkezî şiveye ait bir ağız alanıdır. Çin’in Doğu Türkistan’da Uygur dilini çeşitli yönlerden kısıtlaması ve baskıları neticesinde bu ağız alanı üzerine maalesef yeterince akademik çalışma ve araştırma yapılamamıştır. Bu nedenle, bu konularda çalışılması gereken birtakım boşlukların olması ilgili konuların önemini artırmıştır.
Doğu Türkistan’ın Kâşgar bölgesinde kullanılan bu ağız, tarihsel gelişimi boyunca kendine has bazı özelliklere sahip olmuş ve bu özellikleriyle diğer ağızlardan farklılık göstermiştir. Farklılık gösteren bu özellikler arasında ‘y’ ve ‘k’ gibi ünsüzlerin ‘j’ ve ‘ç’ ünsüzlerine dönüşmesi, ‘r’ ve ‘y’ sesleri içeren bazı kelimelerin bu sesleri kaybederek ikincil uzun ünlülü kelimeler oluşturması da yer alır. Çalışmada tarama yöntemi esas alınarak Kâşgar ağzı üzerine yapılmış sınırlı kaynaklar incelenmiş ve bölgede doğup büyüyen insanlarla iletişime geçilmiştir. Yapılan çalışmada ‘r’ ve ‘y’ ünsüzlerinin düşmesiyle oluşan ikincil uzun ünlülü kelimeler üç başlık altında incelenerek tespit edilmiş ve bu kelimelerle şekil bakımından benzerlik taşıyan kelimeler tablo şeklinde verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kâşgar Ağzı, Uygur Türkçesi, Ünsüzlerinin Düşmesi, r’ ve ‘y’ Ünsüzü, İkincil Uzun Ünlüler

Kaynakça

• Emet, Erkin (2008). Doğu Türkistan Uygur Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, Konuralp (2013). Tarihin Derinliklerinden 19. Yüzyıla Kaşgar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Goca, Ayet Abdülaziz (2009). “Çağdaş Uygur Türkçesinin Ağızları Üzerine”. Türk Dilleri Araştırmaları Dergisi, (19): 47- 56.
• Kâşgar İli Tezkiresi Ⅰ. (2005). Şincan: Şincan Halk Neşriyatı.
• Kaşgarlı Mahmut (2008) Divan-ü Lügat-it Türk. Ürümçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• Muhebbet, K. Taş vd. (2013). Uygur Dili Lehçe Ağızların Özellikleri. Ürümçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• Muhebbet, Kasım (2009). “Çağdaş Uygur Ağızlarında Ünsüzlerin Düşmesi”. Şincan Üniversitesi Bilim Dergisi, (2): 08-22.
• Paul, Pelliot (1986). “Kâşgar Hakkında İnceleme”. Kâşgar Pedagoji Enstitüsü Bilim Dergisi, (1): 311- 314.
• Shaw, Robert Barkley (2014). Kâşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü. AnkaraTürk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Talat (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Uygur Türkçesi İzahlık Lügatı (1990). Pekin: Milletler Neşriyatı.
• Yasın, Y. Kasım vd. (2011). Lise İçin Uygur Dili. Ürümçi: Sincan Halk Sağlığı Yayınları.
• Yıldırım, Fikret (2007). Kaşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Yildiz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.