Ebûbekir b. el-Enbârî'nin Şerhu'l-Kasâidi's-Seb'i't-Tivâli'l-Câhiliyyât Adlı Eserinde Nahiv ve Konuları-Betimsel ve Çözümsel Bir İnceleme

Yıl 2020, Cilt: 8 Sayı: 13, 55 - 77, 15.12.2020

Majed Haj Mohammad Lawand Ali

Öz

Mu‘allâkâtların, tefsir, nahiv, sarf ve dil ilimlerindeki önemli rolünün yanı sıra Arap dili ve edebiyatı âleminde de yüksek ve önemli bir konumu bulunmaktadır. Cahiliye devri müfredatlarının pek çoğunu kapsamasından ötürü dil ve edebiyat erbabı ona önem atfetmiştir. Onlardan biri de, ‘Şerhü’l-Kasâ’idi’l-السبع’ adıyla el-Muâ‘llekât’a yaptığı şerhiyle Ebu Bekir Muhammed bin el-Kasım bin Beşar bin el-Anbari. Bu eserinde pek çok nahiv, zamirin aidiyeti, harflerin manası, zarf ile car ve mecrûrun bağlı olduğu yerin belirlenmesi, müfredatlarıni‘râbı, illetler arasındaki üstünlükler, kıyasa ve luğatta asıl olana, kelimenin irabını belirlemede bazı seslerin etki nedenlerine, sarf, lügat, belağat, eleştiri vb. konulara değinmektedir.
Bu itibarla bu araştırma, betimsel analitik yöntemini kullanarak et-Anbari’ninMu‘allâkât şerhindeki nahiv yöntemini, Arap nahiv ilminde iki önemli konu olan kıyas ve ta‘lîl ile ilgili duruşunu açıklayarak değerlendirmeyi hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Kasideler,, Nahiv,, et-Anbari,, Şevahid,, Kıyas,

النحو ومسائله في شرح القصائد السبع الطوال الجاهليات لأبي بكر بن الأنباري دراسة وصفية تحليلية

Öz

للمعلقات مكانة باسقة راقية في مملكة اللغة والأدب العربي، فضلا عن دورها المهمّ في العلوم الإنسانية المختلفة؛ كعلم التفسير، والنحو، والصرف، واللغة، ونظرا لاشتمالها كثيرا من المفردات الجاهلية اهتمّ بها أرباب اللغة والأدب، فاكتفى بعضهم بشرحها وتبيان غامضها، بينما اتجه قسم آخر إلى عرض ما فيها من مسائل نحوية وصرفية وبلاغية ولغوية ونقدية، ومن أهم هؤلاء ابن عبد ربه، وابن السكيت، وأبي سعيد الضرير، والأعلم الشنتمري، والتبريزي، والزوزني وغيرهم، لكننا في دراستنا هذه سنكتفي بالوقوف عند أهم شروح القرن الرابع الهجري المسمى بــ"شرح القصائد السبع الطوال الجاهليات" لأبي بكر محمد بن القاسم بن بشار الأنباري، فقد أشار فيه إلى مسائل عديدة في النحو، كعودة الضمير، ومعاني الحروف، وتحديد متعلّق الظرف أو الجار والمجرور، وإعراب المفردات، والمفاضلة بين العلل، والإشارة إلى القياس وما هو الأصل في اللغة، والإشارة إلى بعض الأسباب الصوتيّة المؤثّرة في الضبط الإعرابيّ للكلمة.
وبناء على ما تمّ عرضه سعت هذه الدراسة -عبر استخدام المنهج الوصفي التحليلي- إلى تقديم لمحة سريعة موجزة عن حياة ابن الأنباري، وعن شرحه للمعلقات، ثم انتقلت للحديث عن أهم المسائل النحوية والصرفية التي أوردها في شرحه، وذلك من خلال عرض الشاهد الشعري وتوضيح غامضه، ثم استخراج ما فيه من أدلة تقودنا إلى المسائل التي طرحها ابن الأنباري، كذلك عرضت الدراسة آراء البصريين والكوفيين التي ذكرها الشارح، وكذلك موقفه من القياس والتعليل؛ كونهما مسألتين مهمتين في النحو العربي. 

Anahtar Kelimeler

القصائد, التعليل, القياس, الشواهد, ابن الأنباري, النحو

Grammar and Its Issues in Explaining the Seven Long Pre-Islamic Poems by Abu Bakr bin al-Anbari, the Deceased (328 AH, 940 CE)

Öz

The pendants have a prominent place in the kingdom of Arabic language and literature, in addition to their important role in the various human sciences. Like the science of interpretation, grammar, morphology, and language, and due to its inclusion of many pre-Islamic vocabulary, the masters of language and literature paid attention to them, so some of them were satisfied with explaining them and explaining their ambiguities, while another section went to present their grammatical, morphological, rhetorical, linguistic and critical issues, and the most important of these is Ibn Abd Rabbo. And Ibn al-Saket, Abu Sa`id al-Dareer, al-Alam al-Shantimri, al-Tabrizi, al-Zuzni and others, but in our study we will suffice to stand at the most important commentaries of the fourth century AH called “The Explanation of the Seven Long Poems of Jahiliyyah” by Abu Bakr Muhammad bin al-Qasim bin Bashar al-Anbari, in which he referred to issues Numerous in grammar, such as the return of the pronoun, the meanings of the letters, the determination of the adverbial adverb or the neighbor and the accusative, the parsing of the vocabulary, the comparison between the causes, the indication of the analogy and what is the origin of the language, and the reference to some phonemic causes affecting the syntactic control of the word. Based on what has been presented, this study sought - through the use of the descriptive and analytical method - to present a quick and brief overview of Ibn al-Anbari’s life, and his explanation of the mu'allaqat. Then extracting the evidence in it that leads us to the issues raised by Ibn Al-Anbari. The study also presented the views of the Basrians and the Kufians mentioned by the commentator, as well as his position on analogy and explanation. Being two important issues in Arabic grammar.

Anahtar Kelimeler

Poems, Grammar, Ibn al-Anbarî, Evidence, Analogy, Explanation

Kaynakça

• İBNÜ’L-ENBÂRÎ, Ebû Bekir Muhammed b. el-Kâsım (trs.), Şerhu’l-Kasâidi’s-seb‛i’t-tıvâli’l-cahiliyye, Thk. ‛Abdusselam Muhammed Harun, 5. Baskı, Dâru’l-Me‛ârif.
• İBN ADİL, Ebû Hafs Siracuddin Ömer b. Ali (1998), el-Lubâb fî ulûmi’l-kitab,Thk. eş-Şeyh Adil Ahmed Abdulmevcûd, eş-Şeyh ‛Ali Muhammed Mu‛avvid, 1. Baskı, Beyrut-Lübnan, Dâru’l-kutubi’l-imiyye.
• İBN KUTEYBE, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dinaverî (1423/2002), eş-Ş‛irve’ş-şu‛arâ, el-Kahire, Dâru’l-Hadis.
• İBN MANZUR, Muhmmed b. Mukrim Ali Ebu’l-Fadl (1414/1993), 3. Baskı, Beyrut, Dâru’s-Sadr.
• EBÛ BEKR, Muhammed b. el-Hasan el-Endülüsî el-İşbîlî (trs.), Tabakâtu’n-nahviyyin ve’l-lugaviyyin, Thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, 2. Baskı, Dâru’l-Me‛arif.
• EBÛ HAYYAN, Muhammed b. Yusuf el-Endülüsî (1420/2000), Bahru’l-muhit fi’t-tefsir, Thk. Sıdki Muhammed Cemil,Beyrut, Dâru’l-Fikr.
• el-ERBİLÎ, el-Mübârek b. Ahmed b. el-Mübârek b. Mevhûb el-Lahmî (1980), Tarihu Erbil, Thk. Sâmî b. Seyyid Hamas es-Sakar, Vezaretu’s-Sekafeti ve’l-İ’lâm, Dâru’r-Reşid li’n-Neşr, Irak.
• İMRUÜ’L-KAYS (2004), Divanu imruü’l-kays, Düzenleyen Abdurarhman el -Mustavî, 2. Baskı, Beyrut, Dâru’l-Ma’rife.
• BEDİ’ YAKUB, İmil (1966), el-Mu’cemu’l-mufassal fi şevâhidi’l-luğati’l-arabiyye, 1. Baskı, Beyrut-Lübnan, Dâru’l-Kutubi’l-ilmiyye.
• EL-BEĞAVÎ, Muhyi’s-Sünne Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mes’ud (1997), Meâlimu’t-tenzîl fi tefsiri’l-Kur’ân, Thk. Muhammed Abdullah en-Nemr, Osman Cum’a Damiriyye, Süleyman Müslim el-Harş, 4. Baskı, Dâru Tayyibe li’n-Neşr ve’t-Tevzi’.
• ET-TEBRÎZÎ, el-Hatip (1992), Şerhu dîvânu antere, 1. Baskı, Beyrut-Lübnan, Dâru’l-Kitabu’l-Arabî.
• ET-TENVÎHÎ, Ebu’l-Mehâsin el-Mufaddal b. Muhammed b. Mus’ar el-Maarrî (1992), Tarihu’l-ulemai’n-nahviyyin mine’l-basriyyin ve’l-kufiyyinn ve ğayrihim, Thk. Abdulfettah Muhammed el-Hulv, 2. Baskı,Kahire, Dâru’l-Hecr li’t-Tab’a ve’n-Neşr ve’t-Tevzi’ ve’l-îlâm.
• ZU’R-RAHME (1982), Divanu zu’r-rahme, Thk. Abdulkuddus Ebû Salih, Ebû Nasr Ahmed b. Hâtim el-Bahîlî, 1. Baskı, Cidde, Müessesetu’l-İman.
• ET-TABERÎ, Ebû Cafer Muhammed b. Cerir b. Yezid (2001), Câmiu’l-beyân an te’vîli’l-Kur’ân, Thk. Doktor Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, 1. Baskı, Dâru’l-Hecr li’t-Tab’a ve’n-Neşr ve’t-Tevzi’ ve’l-îlâm.
• TARAFA B. EL-ABD (2002), Dîvânu Tarafa, Thk. Mehdi Muhammed Nasıruddin, 3. Baskı, Dâru’l-Kurubi’l-İlmiyye.
• EL-ADVÎ, Arid (1425/2004), Menhecu’t-teâmul mea’ş-şâhidi’l-belâgî beyne Abdulkahir ve kulli mine’s-Sekâkî ve’l-Hatîb el-Kazvînî, Mecelletu Ummu’l-Kura, 18/30.
• AMR B. GÜLSÜM (1992), Dîvânu Amr b. Gülsüm, Thk. Eymen Meydan, 1. Baskı, Cidde, En-Nâdi’l-Edebî es-Sekâfî.
• FAÛR, Ali (1987), Şerhu dîvâni’l-Ferazdak, 1. Baskı, Beyrut-Lübnan, Dâru’l-Kurubi’l-İlmiyye.
• FAÛR, Ali (1988), Şerhu dîvâni Züheyr b. Ebî Selma, 1. Baskı, Beyrut-Lübnan, Dâru’l-Kurubi’l-İlmiyye.
• EL-KIFTÎ, Cemaluddin Ebu’l-Hasan Ali b. Yusuf (1424/2003), İntibâhi’r-ruvât ala enbâi’n-nuhât, 1. Baskı, Beyrut, el-Mektebetu’l-Unsuriyye.
• LEBİD B. REBİA(2004), Dîvânu Lebid, Düzenleyen: Hamdutumas, 1. Baskı, Dâr’ul-Ma’rife.
• EL-MEDENÎ, Muhammed Ali (1995), el-İ’râbu fî şerhi’l-kasâidi’s-sebi’t-tivâli’l-cahiliyye li Ebî Bekr el-Enbâri-“Dirâsetun vasfiyyetun”, Mecelletu Câmiati’l-Melik Suud, 7/(71-39).
• EL-HÂRİS B. HELZETU’L-YEŞKURÎ(1994), Dîvânu’l-Hâris b. Helzetu’l-Yeşkurî, Hazırlayan: Mervân el-Atiyye, 1. Baskı, Dâru’l-İmami’n-Nevevî.