Çağatay Türkçesinin Son Dönemine Ait Bir Kıssa-i Zarkûm Metni

Yıl 2025, Cilt: 5 Sayı: 2, 446 - 458, 21.12.2025

Deniz Şahin

https://doi.org/10.59902/yazit.1740805

Öz

Cenknâmeler, Türk-İslam tarihinde mezhep, boy ve kavim ayrımı gözetmeksizin önemli bir yere sahip olan edebî eserlerdir. Türklerin İslamiyet’i kabul etmelerinden sonra, bu eserler dinî ve millî değerleri bir araya getirerek halkın hem manevi hem de toplumsal bilincini şekillendirmiştir. İlk örnekleri İslamiyet’in kabulünün ardından 13. ve 14. yüzyıllardan itibaren tercüme veya telif yoluyla ortaya çıkmaya başlayan cenknâmeler, halk arasında birlik ve beraberliği sağlamaya yönelik yazılmıştır. Toplumun her kesimine ulaşabilmesi adına sade ve anlaşılır bir dille kaleme alınan bu eserler, aynı zamanda kültürel ve dinî bir öğretim aracı olarak da işlev görmüştür. Cenknâmeler, farklı dinî şahsiyetler etrafında şekillenen destanlardır. Bu çalışmada, özellikle Hz. Ali merkezli dinî destan ele alınacaktır. Hz. Ali cenknâmelerinde onun cesareti, adaleti ve fedakârlığı gibi nitelikler ön plana çıkmaktadır. Bu yönleriyle Hz. Ali, ideal bir Müslüman tipi olarak tasvir edilmekte ve halk arasında ahlaki bir örnek şahsiyet olarak benimsenmektedir. Bu çalışmamızda, son dönem Çağatay Türkçesi hakkında bilgi verilecek, ardından Kazan Devlet Üniversitesi Kütüphanesinde 643T kayıt numarasıyla muhafaza edilen Arap harfli bir yazma içerisinde yer alan “Kıssa-i Zarkûm” adlı dinî destan tanıtılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Zarkûm , cenknâme , Hz. Ali , dinî destanlar , Çağatay Türkçesi

A Qissa-i Zarkûm Text in Late Chagatai Turkish

Öz

Cenknâmes are literary works that have an important place in Turkish-Islamic history regardless of sect, tribe and tribe. After the Turks accepted Islam, these works brought together religious and national values and shaped both the spiritual and social consciousness of the people. The first examples of cenknâmas, which began to appear in the 13th and 14th centuries after the acceptance of Islam, were written to ensure unity and solidarity among the people. These works, written in a simple and comprehensible language in order to reach all segments of society, also functioned as a cultural and religious teaching tool. Cenknâmes are epics shaped around different religious figures. In this study, especially the religious epic centered on Hz. Ali will be discussed. In the cenknâmas of Hz. Ali, qualities such as his courage, justice and sacrifice come to the fore. With these aspects, Hz. Ali is portrayed as an ideal Muslim type and adopted as a moral exemplary figure among the people. In this study, information will be given about the late Chagatai Turkish, and then information will be given about the religious epic “Qissa-i Zarkûm”, which is included in an Arabic manuscript kept in the Kazan State University Library with the registration number 643T.

Anahtar Kelimeler

Zarkûm , cenknâme , Hz. Ali , religious epics , Chagatai Turkish

Kaynakça

• Aday, Selma ve Solmaz, Erhan (2022). ‘’Kazak Dinî Destanlarında Şekil Üslûp Özellikleri/Anlatıcı ve Anlatım Teknikleri’’. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 72: 182-197.
• Atalan, Mehmet (2008). “Türk Kültüründe Hz. Ali Cenknâmeleri”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi, 1(2): 7-27.
• Bakırcı, Fatih ve Türkeli, Dilara (2024). “Geç Dönem Çağatay Türkçesi Çalışmalarına Katkılar: Abdî ve Ferahü’l-Kalb Adlı Eseri”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 61: 289-304.
• Çetin, İsmet (1997). Türk Edebiyatında Hz. Alî Cenknâmeleri. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı.
• Demir, Rugeş (2021). “Hz. Ali Cenknâmelerinden “Yemâme Cengi”nin Yeni Bir Nüshası”. İslam Medeniyeti Dergisi, 7(47): 50-64.
• Deniz, Ayşehan Deniz (2007). “Sûfî Allahyâr ve Sebâtü’l-Âcizîn’i: 18. Yüzyıl Doğu Türk Edebî Dilinde Mahallîleşme Eğilimleri Üzerine”. Uluslararası Orta Asya Araştırmaları Derneği, 11-1: 52-73.
• Eckmann, Janos (1988). Çağatayca El Kitabı. Çev. Günay Karaağaç. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2019). “Arap Harfli Türkçe Tarihî Metinler Nasıl Okunmalı? ”. Ed. Sümer, Vakur, Kabadayı, Osman ve Hanayi, Omirbek. Uluslararası Türkçe Tarihî Metin Araştırmaları Sempozyumu (Almatı, 13-14 Haziran 2019). Almatı: Hoca Ahmet Yesevi Üniversitesi Avrasya Araştırma Enstitüsü, 95-102.
• Güzel, Abdurrahman (2009). “Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı El Kitabı”. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kabadayı, Osman (2021). “Kazakistan Millî Kütüphanesindeki Çağatayca El Yazması Eserler”. Türkiyat Mecmuası, 31: 131-150.
• Kızıltaş, Maşallah (2021). “Şairi Bilinmeyen Manzum Bir Hz. Ali Cenknâmesi: Hz. Ali’nin Melik İle Cengi”. Edebî Eleştiri Dergisi, 5(1): 57-96.
• Kocatürk, Vasfi Mahir (1970). Türk Edebiyatı. Ankara: Edebiyat Yayınevi.
• Shadkam, Zubaida ve Kairanbayeva Nazym (2022). “Kazak Sözlü Geleneğinde Hz. Ali Cenknâmeleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 101: 169-186.
• Şener, Mümin (2010). Muhammed Hanefî Cengi: Metin-Muhteva-Tahlil. Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Turan, Özlem (2023). Klasik Sonrası Çağatay Türkçesi İle Yazılmış Mensur Şâh-nâme (Giriş-İnceleme-Metin-Açıklamalı Dizin). Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Uyanıker, Nursel (2014). “Manzum Dinî-Kahramanlık Hikâyeleri Bağlamında Hz. Ali İle Kahkaha Sultan Cengi”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 12: 191-227.