İslâmiyet ile Mecusilikteki Din Adamları ve Mabetlerin Din Eğitimindeki Fonksiyonları Açısından Mukayesesi

Yıl 2024, , 298 - 328, 30.06.2024

Veysi Turun

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2024.10.1.12

Öz

Nitelikli insan kaynağı tarafından kurulan medeniyetlerin asli hedefi, insanı kendi öz değerleri çerçevesinde eğiterek ilerlemektir. Bu bakımdan medeniyetlerin başarısı, eğittiği insanların kalitesi ile yakın bir ilişki içindedir. Keza din ve dinden neşet eden ahlaki ilkelerin, medeniyetlerin şekillenmesinde büyük bir rolünün olduğu izahtan varestedir. İşte bu aşamada, bilgiyi sonraki nesillere aktarmada aracı rolü üstlenen öğretmen ve eğitim kurumlarının hayati rolü ortaya çıkmaktadır. Kuşkusuz, İslâmiyet’ten asırlar önce doğup günümüz İran coğrafyası ve çevresini etkileyen dinlerden biri de Zerdüştîliktir. Ahlakî öğretileri ön plana çıkaran Mecûsîliğin kutsal kitabı Âvestâ’dır. Sâsânîler döneminde (224-651) devletin resmî dini hüviyetini kazanan Mecûsîlik, geniş bir coğrafyada varlık göstermiştir. Keza iki milyar civarındaki nüfusu ile İslâmiyet, günümüzün en yaygın ikinci dini konumundadır. Hz. Peygamber’in Dârülerkam’da başlattığı din eğitimi, Mescid-i Nebevî ile ivme kazanmış, Hulefâ-yi Râşidîn ve Emevîler döneminde vilayet mescitlerindeki ders halkları ile zirveye ulaşmıştır. Bu açıdan İslâm medeniyeti temellerinin mescitlerde verilen eğitimler üzerine inşa edildiği söylenebilir. Ancak, mescitlerin aynı zamanda birer eğitim kurumu görevini görmesi, onların “ibadetgâh” olma hüviyetine halel getirmemiştir. Zira İslâmiyet, ilim tahsilini de bizatihi ibadet saymıştır. İyi düşünce (pendâr-ı nîk), iyi söz (goftâr-ı nîk) ve iyi davranışı (kerdâr-ı nîk) temel ilkeler olarak benimseyen Mecûsî din adamlarına “mobedân”, mabetlerine “âteşkede”; Müslüman din adamlarına ise “âlim/ulemâ” ve ibadetgâhlarına da “mescit/cami” adı verilmiştir. Bu makalenin temel amacı, İslâmiyet ve Mecûsilik’teki din adamları (ulemâ-mobedân) ile mabetlerin (mescit-âteşkede) din eğitimindeki fonksiyonlarını ortaya koyarak yer yer ikisi arasında karşılaştırma yapmaktır. Nitel araştırma metotlarından belge analizi yöntemiyle hazırlanan çalışmada; klasik İslâm kaynakları, Mecûsi kaynakları ve modern araştırmalardan yararlanılmıştır. Makalede, antik İran toplumundaki sosyal sınıflar ile “moğ”, “mobed”, “âteş” ve “âteşkede” kavramları tanıtılmıştır. Ancak, Türkiye’de birçok araştırmaya konu edildiğinden, ulemâ ve mescit/cami kavramlarının açıklanmasına gereksinim duyulmamıştır. Araştırmanın sınırlılığı göz önünde bulundurularak Mecûsîlik’teki din eğitimi Sâsânî dönemiyle; İslâmiyet’teki ise hicrî ilk asır ile sınırlandırılmıştır. Devletlerin din politakaları birçok siyasî, dinî, sosyal ve kültürel gelişmeyi doğrudan etkilediği için konunun İslam Tarihi ile de doğrudan ilişkisi vardır. Hiç şüphesiz İslâmiyet ile Zerdüştîlik arasında birçok noktada bariz farklılıklar vardır. Bununla beraber mescit/camiler İslâmiyet’in; âteşkedeler ise Mecûsîliğin önemli mabetleri ve din eğitimi kurumları olarak öne çıkmıştır. Müslümanlar, “samimiyet” ve “gönüllülük” esasına göre yaptıkları din eğitimi üzerine büyük bir medeniyet inşa ederken; Mecûsîliği devletin resmî ideolojisi haline getiren Sâsânîler ise devleti, din eğitimi yolu ile güçlendirmişlerdir. Bu nedenle Büyük Selçukluların Şiî fraksiyonlarla mücadele etmek üzere açtığı Nizâmiye Medreselerinin kuruluş felsefesinin, Sâsânî dönemi din eğitiminde aranması önerilmektedir. Nitekim Nizâmülmük Siyâsetnâme, Gazzâlî ise Nasihatü’l-Mülûk adlı eserlerinde Sâsânîlerin din siyasetine referanslarda bulunması bunu göstermektedir. Bu açıdan eğitim tarihindeki yeri ve işlevi bakımından iki farklı dinin mabet ve din adamlarının karşılaştırılması ihtiyacı hissedilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Âteşkede, Mobedân, İslam Tarihi, Din Eğitimi, İslâmiyet, Mecûsîlik, Mescit

Comparison of Religious Leaders and Temples of Islam and Zoroastrianism in Terms of Their Functions in Religious Education

Öz

The main goal of civilizations established by qualified human resources is to progress by educating people within the framework of their own values. In this respect, the success of civilizations is closely associated with the quality of the people they educate. Likewise, it is clear that religion and the moral principles that arise from religion have a great role in shaping civilizations. At this stage, the vital role of teachers and educational institutions, which play an intermediary role in transferring knowledge to the next generations, emerges. Undoubtedly, Zoroastrianism is one of the religions that was born centuries before Islam and influenced today's Iranian geography and its surroundings. It is the Âvestâ, the holy book of Zoroastrianism, which emphasizes moral teachings. During the Sassanid period (224-651), Zoroastrianism, which gained the official religious identity of the state, existed in a wide geography. Likewise, with a population of around two billion, Islam is the second most common religion today. The religious education initiated by the Prophet in Al-Erkam gained momentum with the Masjid al-Nabawi and reached its peak with the teaching people in the provincial mosques during the Khulafa-yi Rashidin and Umayyad periods. In this respect, it can be said that the foundations of Islamic civilization were built on the education given in masjids. However, the fact that masjids also serve as educational institutions does not prejudice their identity as "places of worship". Because Islam considers the study of knowledge as worship itself. Adopting good thought (pendâr-ı nîk), good speech (goftâr-ı nîk) and good behavior (kerdâr-ı nîk) as basic principles, the clergy of the Majûsîs were called “mobedân” and their temples were called “âteşkede”; Muslim clerics were called “scholars/ulema” and their places of worship were called “masjids/mosques”. The main purpose of this article is to make a comparison between the clergy (ulema-mobedân) and temples (masjid-âteşkede) in religious education in Islam and Zoroastrianism by revealing the functions of the two in religious education. The study prepared by document analysis method, which is one of the qualitative research methods; It has been prepared by making use of classical Islamic sources, Zoroastrianism sources and modern research. In the article, the social classes in ancient Iranian society and the concepts of "mogh", "mobed", "âtesh" and "âteskede" are introduced. However, since it has been the subject of many researches in Turkey, there is no need to explain the concepts of ulema and masjid/mosque. Considering the limitations of the research, religious education in Zoroastrianism with the Sassanid period; In Islam, on the other hand, the hijra is limited to the first century. Since the religious policy of states directly affects many political, religious, social and cultural developments, the subject has a direct relationship with Islamic History. Undoubtedly, there are obvious differences between Islam and Zoroastrianism on many points. However, masjid/mosques are the essence of Islam; On the other hand, the âteskedes came to the fore as important temples and religious education institutions of Zoroastrianism. While Muslims are building a great civilization on the basis of religious education on the basis of "sincerity" and "voluntariness"; The Sassanids, who made Zoroastrianism the official ideology of the state, strengthened the state through religious education. For this reason, it is recommended that the founding philosophy of the Nizâmiye Madrasahs, which were opened by the Great Seljuks to fight against Shiite factions, should be sought in the religious education of the Sassanid period. As a matter of fact, the fact that Nizâmülmük refers to the religious policy of the Sassanids in his works called Siyâsetnâme and Ghazzâlî refers to these policies in his Nasihatü'l-Mülûk proves us right. In this respect, it is deemed necessary to compare the temples and clergy of two different religions in terms of their place and function in the history of education.

Anahtar Kelimeler

Atashkadah, Mobadân, Islamic History, Religious Education, Islam, Zoroastrianism, Masjid

Kaynakça

• Aghathias, The Histories. Translated by Joseeph D. Frendo. New York: Walter De Gruyter, 1975.
• Akçay, Tuba. Din Eğitimi Perspektifiyle Emevîler Dönemi Eğitim Öğretim Anlayışı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Akşit, Muhammet Emin. Hz. Ömer Döneminde Eğitim ve Öğretim. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Akyürek, Yakup. Siyer Edebiyatı: Endülüs. İstanbul: Siyer Yayınları, 2023.
• Ali, Cevâd. el-Mufassal fi târihi’l-Arab kable’l-İslâm. Beyrût: Daru’s-Sâkî, 2001.
• Askalanî, Ahmed b. Ali. el-İsâbe fi Temiyîzi’s-Sahabe. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. Beyrût: Daru’l-Cîl, 1991.
• Âzergoşsb, Erdeşîr. Âteş Der İran-ı Bâstân. Tahran: Ahter-i Şomal, 1353.
• Bakır, Mustafa. “Suffe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/321-324 Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Bel‘amî, Muhammed b. Muhammed. Tarih-i Bel‘amî. tsh. Muhammed Takî. Tahran: Zuvvâr, 1375.
• Bâcî, Süleyman b. Halef. el-Muntakâ Şerhu Muvatta. Kahire: Matbaatu’s-Saade, 1332.
• Behrâmân, Ferrûh Merd. Madıyân-ı Hezâr Dâdıstân. çev. Said Uryân. Tahran: İntışârât-ı İlmî, 1393.
• Beyâtî, Sümeyye. “Ferâyend-ı Tedvîn ve Âmûzeş-ı Meârif-i İslâmî Der Sadr-ı İslâm”. Pejûhış Der Âmuzeş-ı İslâmî 2/2 (Kış-1401), 68-80.
• Belâzûrî, Ahmed b. Yahya. Futûhu’l-Buldân. Beyrût: Mektebetu’l-Hilâl, 1988.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyn. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkadir. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2003.
• Boyce, Mary. Çekîdey-i Tarih-i Kîş-ı Zertoşt. Çev. Humâyûn Sanatî-Zâde. Tahran: Alişah, 1377.
• Ceylan, Tuncay. Cahiliye Dönemi Eğitim Anlayışı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Christensen, Arthur. İran Der Zaman-ı Sâsânîyân. çev. Reşîd Yasmî. Tahran: Dunyâ-yı Kitab. 1368.
• Çelikkaya, Hasan. “Eğitimin Anlamları ve Farklı Açılardan Görünüşü”. M. Ü. Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi Dergisi 3 (Güz 1991), 73-85.
• Çetin, M. Nihad. “Arap”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/321-324. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Dâdegî, Ferenbeğ. Bundehışn. çev. Mihrdâd Behâr. Tahran: Tûs, 1395.
• Dehşîrî, Hoseynî. “Âyîni Zertoş ve Delâlethâ-yı Terbiyetî-yi Ân”. Pejûhışnâme-yi Mebânî-yi Talim ve Terbiyet 2/1 (Bahar 1391), 127-146.
• Deryâyî, Tûrec. Şâhenşâhî-yi Sâsânî. çev. Murtaza Sabıkfer. Tahran: Kafanûs, 1383.
• Dilberî, Şehrbânû. “Âteşgedehâ-yı Rûşen Yâdâver-ı Tesâmuh-ı Islam ve Muselmânân bâ Ehl-ı Kitâb”. Tarîh Der Âîne-yi Pejûhış 10 (Yaz-1384), 15-26.
• Dûsthâh, Celîl. Âvestâ. 2 Cilt. Tahran: Morvârîd, 1371.
• Emin, Ahmed. Fecru’l-İslâm. Beyrût: Daru Kitabi’l-Arabî, 1969.
• Eftehârî, Bîjen. Çeşm-endâz-ı Terbiyet Der İran-ı Pîş Ez İslâm. Tahran: İttihâdiye, 1315.
• Ensârî, Behmen. Sed Der Nesr ve Sed Der Bundehış. Bombey: The Parsi Punchayet, 1909.
• Ferrûhzâdân, Âzerferenbeğ. Dînkerd-3. çev. Feridûn Fazilet. Tahran: Çaphâne-yi Hâtem, 1381.
• Frye, Richard Nelson. Mîras-ı Bâstânî-yi İran. çev. Mes‘ûd Receb-Niyâ. Tahran: Intışarât-ı Ferhengî, 1377.
• Furûşânî, Nimetullah. “Revend-i Tarihî-yi Âmûzeş Ez Sadr-ı İslâm Ta Pâyân-ı Emevîyân”. Tulû‘-ı Nûr 1 (Bahar-1381), 1-12.
• Gerdîzî, Abdulhay b. Dahhak. Zeynu’l-Ahbâr. tsh. Abulhay Habîbî. Tahran: Dunyâ-yı Kitab, 1363.
• Gözütok, Şakir. “Resulullah (s.a.s.) Döneminde İlköğretim Kurumları ve İşlevleri”. Dini Araştırmalar 1/2 (Eylül-Aralık 1998), 166-198.
• Gözütok, Şakir. “Hz. Ömer Döneminde Eğitim Öğretim”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10/50 (Yaz-2017), 941-951.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: İrfan Yayıncılık, 1993.
• Pâkzâd, Hâniye. “Berresî-yi Nakş-ı Moğan Der Âyîn ve Tarih-ı İran”. Marifet-i Edyân 9/2-34 (Bahar-1397), 127-142.
• Hikmet, Alirıza. Amûzeş ve Perverış Der İran-ı Bâstân. Tahran: Müessese-yi Tahkikat ve Bernâmerîzî-yi İlmî ve Âmûzeşî, 1350.
• Horşidîyân, Erdeşîr. Cehanbînî-yi Eşo Zertoşt. Tahran: Feroher, 1381.
• Hûbnazar, Hasan. Tarih-i Şîrâz. Tahran: Suhen, 1380.
• Işıkdoğan, Davut- Adem Korukçu. “Geçmişten Günümüze Eğitim Yeri Olarak Cami-Mescit”. SBARD 13/26 (Güz-2015), 125-141.
• İbn Abdilberr, Yusuf b. Abdullah en-Nemerî. el-İstiâb fi ma‘rifeti’l-Ashâb. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1992.
• İbnu’l-Esîr, Alî b. Muhammed eş-Şeybânî. Üsdü’l-ġābe fî maʿrifeti’ṣ-ṣaḥâbe. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1994.
• İbn Hallikân, Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân. Beyrût: Dâru Sadır. 1994.
• İbn İsfendiyâr, Bahâu’d-Dîn Muhammed. Tarih-i Taberistan. tsh. İkbal Âştiyânî. 2 Cilt. Tahran: Kelâle-yi Hâver, 2007.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen. thk. Muhammed Fuad. Beyrût: el-Mektebetu’l-İlmiyye, ts.
• İbn Sa‘d, Muhammed b. Sa‘d ez-Zuhrî. et-Tabakâtu’l-Kubrâ. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’s-Sadr, 1968.
• İlhâmî, Davud. “Tarihçe-yi Âmûzeş-ı İslâmî”. Peyâm-ı Hovze 22 (Kış-1387), 1-25.
• İranî, Dînşâh. Ahlâk-ı İran-ı Bâstân. Tahran: Rastî, 1334.
• İstahrî, İbrâhîm b. Muhammed. Kitâbü’l-mesâlik ve’l-memâlik. tsh. Îrec Efşâr. Tahran: Bunyâd-ı Tercüme, 1340.
• Kadıyanî, Abbas. Tarih-i Edyan ve Mezâhib Der İran. Tahran: Ferheng-i Mektûb, 1381.
• Kalkaşendî, Ahmed b. Alî. Ṣubḥu’l-aʿşâ fî ṣınâʿati’l-inşâʾ. Kahire: Matbatu’l-Emirîyye, 1914.
• Kelâî, Ekber Şâmîyân. “Hîşkârîhâ-yı Mobedân Der Şahname”. Zebân ve Edebiyat-ı Fârsî 18/59 (Güz-1389), 59-89.
• Kelpetin, Mahmut. İslâm Öncesi Güney ve Kuzey Arabistan. İstanbul: Kuramer, 2017.
• Kettânî, Muhammed Abdulhayy. Nizâmu Hukumetu’n-Nebeviyye. 2 Cilt. Beyrût: Dârul Erkam, ts.
• Köksal, M. Asım. “Dârülerkam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/520-521. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Koç, Ahmet. “Hz. Peygamber’in (S.A.V.) Bir Eğitim-Öğretim Uygulaması Olarak Sözlerini Ayetlerle Delillendirmesi”. İslâmî İlimler Dergisi 15-15/1 (Mart 2020), 115-138.
• Kumî, Hasan b. Muhammed. Tarih-i Kum. tsh. Cemalu’d-Dîn Tahranî. Tahran: İntişarât-ı Tûs, 1361.
• Kur’an Yolu Meal-Tefsir. çev. Hayreddin Karaman. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2007.
• Kuşeyrî, Müslim b. el-Haccâc. Sahih. thk. Muhammed Fuad. Beyrût: Dâru’l-Kutubu’l-İlmiyye, 1991), “ilim”, 1478.
• Kutsal Kitap (Eski ve Yeni Anlaşma). İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi, 2001.
• Levî, Habip. Tarih-i Cami‘-i Yehûdîyân-ı İran. Kaliforniya: Bunyâd-ı Ferhengî-yi Habip Levî, 1997.
• Lukunin, Wladimir Grigoroviç. Temeddun-i İran-ı Sâsânî. çev. İnâyetullah Rıza. Tahran: Bungâh-ı Tercüme, 1350.
• Massé, Henry. Temeddun-ı İranî. çev. İsa Behnâm. Tahran: Bungâh-ı Tercüme, 1346.
• Mes‘ûdî. Ali b. Hüseyin. Murûcu’z-Zeheb ve Meadinu’l- Cevher. çev. Ebu’l-Kasım Pâyende. 2 Cilt. Tahran: İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî,1396.
• Mînûy-ı Hıred. Tahran: Bunyâd-ı Ferheng-ı İran, 1354.
• Mîrzâyî, Keyûmers. “Berresî-yi Revâbıt-ı Siyasî-yi Sâsânîyân ve İmâret-i Arabî-yi Hîre”. Tarih Der Âyine-yi Pejûhiş 8/3 (Kış 1390), 87-108.
• Mirzâyî, Ali Asgar. “Berresî-yi Ferâyend-i Şekilgîrî-yi Silsile Meâatib-i Rûhâniyet Der Asr-ı Sâsânî”. Faslnâme-yi İlmî-Pejuhişiy-i Tarih-i İslâm 22/23/99, 141-162.
• “Kârkerd-i Siyasî, İcitmâî ve İktisâdî-yi Âteşkedehâ Der Asr-ı Sâsânî”. Pejûhışhâ-yı Ulûm-ı Tarihî 1/2-2 (Kış 1388), 123-137.
• Moayeri, Hayedeh. Moğân Der Târih-i Bâstân. Tahran: Pejûhışgâh-ı Ulûm-ı İnsanî, 1381.
• Moulton, James Hope. Early Zoroastrianism. London: Konstable Company, 1926.
• Narşahî, Muhammed b. Cafer. Tarih-i Buhârâ. Tahran: Çapane-yi Saadet, ts.
• Nişâbûrî, Muhammed b. Abdillah. Tarih-i Nîşâbûr. Tahran: Merkez-i Tahkikat-ı İslâmî, 1375.
• Nîrî, Cevâdşıkârî. “Âzergoşneb (Şehr-ı Şîz) Mecmûaî Bâ Amelkerd-i İlmî ve Dinî”. Mutalaât-ı İranî. 8/16 (Güz 1388), 169-197.
• Nedîm, Muhammed b. İshak. Fihrist. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2019.
• Nefîsî, Said. Tarih-i Temeddün-i İrân-ı Sâsânî. Tahran: Esâtîr, 1384.
• Palabıyık, Hanefi. “Cahiliye Dönemi ve İslâm’ın İlk Yıllarında Okuma-Yazma Faaliyetleri”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27 (Haziran 2007), 31-68.
• Pîrniyâ, Hasan. Tarih-i İran Kabl Ez İslâm. Tahran: Pârmîs, 1389.
• Pûrdavut, İbrahim. Ferheng-i İran-ı Bâstân. Tahran: Tahran Üniversitesi Yayınları, 2535.
• Yesnâ. Tahran: Esâtîr, 1380.
• Gâtâhâ Evıstâ. Tahran: Nıgâh, 1394.
• Rüstemî-Neseb, Ali. “Zertoşt ve Terbiyet”. Merkez-i Tahkikâtı Ferheng ve Zebanhâ-yı İran Danışgâhı Ba Huner-i Kirman 2/4 (Güz 1382), 61-76.
• Sarıçam, İbraim. Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2002.
• Sehâvî, Şemseddin. Rücḥânü’l-kiffe. thk. Meşhûr b. Hasan. Riyad: Dâru’s-Selef, 1995.
• Serâbî, Ferahnâz Hoseynî– Rûzbıh Zerrînkûb. “Moğân Der Rûzgâr-ı Ehâmenişîyân Ber Esâs-ı Mutûn-ı Klasik ve Elvâh-ı Bârû-yı Taht-ı Cemşîd”. Pejûhışnâme-yi Encümen-i İranî-yi Tarih 7/27 (Bahar 1395), 25-43.
• Sıddık, İsa. Tarih-i Ferheng-i İran. Tahran: Tahran Üniversitesi Yayınları, 1338.
• Söylemez, Mahfuz. “İslâm’ın Erken Döneminde Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri”. Dini Araştımalar 5/13 (Yaz 2002), 57-80.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebîbekr. el-İtkân Fî ulûmi’l-Kur’an. thk. Muhammed İbrahim. Kahire: Hey’etu’l-Mısriyye’l-Âmme li’l-Kitab, 1974.
• Şecerî, Rıza. “Erziyabî-yi Nakş-ı Mobedân Der Hıfz ve Ihyâ-yı Mîras-ı İranî Der Kurûn-ı Nohostînî İslâmî”. Tarihnâme-yi İran 5/10 (Yaz 1394), 79-98.
• Şah-Hesenî, Şehzâd. “Berresî-yi Seyr-i Tarihî-yi Tâlim ve Terbiyet-i İran”. Amûzeş Pejûhî 17 (Bahar-1398), 3-16.
• Şehmerdân, Seyyid. Perestişgâh-ı Zertoştîyân. Bombey: Sâzmân-ı Cevanan-ı Zertoştî, 1336.
• Şehsuvârî Meysem. “Sahtâr-ı Derûnî-yi Rûhâniyet-i Zertoştî Der Dovre-yi Sâsânî”. Bastanşınâsî-yi Pârse 9 (Güz-1398), 147-162.
• Şelebî, Ahmed. Tarih-i Âmûzeş Der Islam. çev. Muhammed Hoseyn Sâkıt. Tahran: Neşr-i Ferheng-i İslâmî, 1361.
• Usluer, Mehmet. Basra: Kuruluşundan Emevîlerin Sonuna Kadar Toplumsal Yapı. İstanbul: Siyer Yayınları, 2021.
• Ûşîderî, Cehângîr. Danışnâme-yi Mezdyesnâ. Tahran: Neşr-i Merkez, 1371.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Tarihu’r-Rusul ve’l-Mulûk. 11 Cilt. Beyrût: Daru’t-Turâs, 1387.
• Tarih-i Sîstân. tsh. Meliku’ş-Şuarâ Behâr. Tahran: İntişarât- ı Muin, 1381.
• Tenser. Nâme-yi Tenser Be Goşnesb. tsh. Muctebâ Mînevî. Tahran: İntişârât-ı Hârezmî, 1354.
• Turun, Veysi. Farsça Eserlere Göre İran’ın Fethi ve Hz. Ömer. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Varol, Mehmet Bahaüddin. “Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi Eğitim Ve Öğretim Faaliyetlerine Genel Bir Bakış”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/10 (Kasım 2000), 479-504.
• Vendâyî, Mîlâd. “Erdeşîr Horre; Pâyitaht-ı Mezhebî-yi Sâsânîyan”. Mîrâs-ı Ferhengî (Kış- 1393), 11-42.
• Vezîdegîhâ-yı Zâdsıperem. Tahran: Pejûhışgâh-ı Ulûm, 1385.
• Zaehner, Robert Charles. Tulû’ ve Ğurûb- Zertoştîgerî. çev. Timûr Kadirî. Tahran: Emîr Kebîr, 1384.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. 25 Cilt. Beyrût: Müesseseetu’r-Risâle, 1985.
• Zûlfekârî-Fer, Yakup. “Berresî-yi Enâsır-ı Mi‘mârî Der Âteşkede ve Mescid Der İran-ı Bâstân ve Dovrân-ı İslâmî”. Ulûm-ı Zîst-ı Muhîtî 1/1 (Kış-1400), 1-16.
• Yârşatır, İhsan. Huzûr-ı İrânîyân Der Cehân-ı İslâm. çev. Feridun Meclisî. Tahran: Murvarîd, 1381.