Câhiliyeden 19. Yüzyıla Arapça Tercüme Faaliyetleri

Yıl 2024, , 329 - 348, 31.12.2024

Luay Hatem Yaqoob

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2024.10.2.01

Öz

Çeviri hareketi, farklı toplulukların bireyleri arasında bilimsel, düşünsel ve kültürel uyanışın ve ilerlemenin gerçekleşmesine katkıda bulunan en önemli aşamalardan biri olarak kabul edilmektedir. Arapçaya çeviri etkinliklerini etkili bir şekilde ele alabilmemiz için Arapça çeviri tarihinden ve bu faaliyetin ne zaman başladığından, geçirdiği evrimden bahsetmek zorundayız. Bu çalışma, beş bölümden oluşmakta ve çeviri faaliyetinin farklı dönemlerini ele almaktadır. Birinci bölümde, Câhiliye dönemindeki çeviri faaliyetlerine genel bir bakış sunulmaktadır. İkinci bölümde, Sadru’l-İslam döneminde çeviri ve yazılı çeviri faaliyetleri incelenmektedir. Üçüncü bölümde ise Emevîler dönemindeki çeviri hareketi, çeviri faaliyetlerini destekleyen önemli halifeler ve o dönemde çevrilen önemli eserler ele alınmaktadır. Dördüncü bölüm, Abbâsîler döneminde çeviri faaliyetlerini ele alarak, çeviri hareketinin zirveye ulaştığı ve çeşitli alanlarda geliştiği en önemli dönemlerden biri olarak kabul edilen bu dönemi incelemektedir. Beşinci bölüm, Arap Rönesansı döneminde Arapça diline çeviri faaliyetlerini ve yeniden canlandırılmasına katkıda bulunan önemli Arap ülkelerini ele almaktadır. Araştırmada, geçmiş kaynaklardan elde edilen güvenilir bilgilerle çeviri konularının ve tarih boyunca çeviri faaliyetlerinin nasıl evrildiği incelenip analiz edilerek ortaya çıkarılmıştır. Sonuç olarak; Câhiliye döneminde Araplar, ticaret ve seyahat yoluyla başkalarını tanımak ve anlamak için sözlü çeviriyi bir iletişim aracı olarak kullanmıştır. Yazılı çevirinin ortaya çıkışı, Hz. Muhammed’in (s.a.v), komşu halkları İslam'a davet eden mektuplar yazmasıyla olmuştur. Peygamber (s.a.v)'in Zeyd b. Sâbit'ten Yahudilerden İbraniceyi öğrenmesini istediği rivayet edilmektedir. Tıp kitaplarını Arapçaya çevirme girişimleri Emeviler döneminde Halid b. Yezid'in isteği üzerine başlamış ve Abbâsîler dönemine kadar gelişerek devam etmiştir. Emeviler dönemindeki bir diğer önemli çeviri faaliyeti ise farklı dillerde yazılmış divanların Arapçaya çevrilmiş olmasıdır. Bu divanlar ilk olarak Hz. Ömer döneminde bir araya getirilmiştir. Divanlar genel anlamda polis, ordu, adalet teşkilatı ve maliye gibi çeşitli devlet kurumlarına ilişkin kayıtları içermektedir. Çeviriye önem veren en önemli Abbâsî halifeleri arasında Ebû Câfer el-Mansûr, Hârûn er-Reşîd, Me'mûn ve Muktedir Billâh sayılabilir. Hârûn er-Reşîd, Bağdat'ta çeviri alanındaki ilk akademik kurum olan Beytü'l-Hikme’yi kurmuştur. Abbâsîler döneminde çevrilen kitap sayısı yaklaşık 400'e ulaşmış; tıp ve bilim kitapları öncelikli olarak çevrildikten sonra felsefe, mantık, astronomi, matematik ve diğer sanat dalları bu eserleri takip etmiştir. Klasik tarihçiler, İslam dünyasının en önde gelen çevirmenlerinin Huneyn b. İshâk, Sâbit b. Kurre el-Harrânî, Ömer b. el-Ferruhân et-Taberî ve Ya‘kūb b. İshâk el-Kindî olduğu konusunda hemfikirdirler. Gelişme döneminde çeviri hareketinin zirveye ulaştığı en önemli ülkeler; Mısır, Lübnan ve Suriye'dir. Bu ülkeler dışında çeviri faaliyeti gösteren başka bir Arap ülkesinden söz edilemez. Mısır'da çeviri hareketi 1805 yılında Muhammed Ali Paşa'nın Mısır'da iktidara gelmesinden sonra hız kazanmıştır. Çeviri faaliyetlerini yürüten çevirmenlerin başında Rifâ'a Râfi‘ et-Tahtâvî bulunmaktaydı. Kendisi yirminci yüzyılda Mısır'da modern çeviri ekolünün kurucusu olarak kabul edilir. Mısır'daki çeviri hareketi kapsamında önde gelen okulların arasında en dikkat çekeni ''Medresetü’l-Elsün/Dil Okulu''dur. Çeviri biliminde derinleşmek ve uzmanlaşmak adına kurulmuştur. Lübnan'daki yabancı dillerden Arapçaya çeviri konusunda etkin katkı sağlayan en ünlü kurumlardan biri de “Lübnan Maruni-Roma Akademisi” idi. Çeviri faaliyetleri sadece dini kitaplarla sınırlanmıştır. Suriye'ye gelince, 1919'da Şam'da yükseköğrenimin Arapçalaştırılması kararı, bilimsel çevrelerde çeviri hareketinin gelişmesi üzerinde olumlu bir etki yaratmıştır.

Anahtar Kelimeler

Çeviri Faaliyetleri, Arapçaya Çevirinin Dönemleri, Sözlü Çeviri, Yazılı Çeviri, Beytülhikme., Arap Dili ve Edebiyatı

Arabic Translation Activities from the Jahiliyyah Period to the 19th Century

Öz

The translation movement is recognised as one of the most important stages contributing to the realisation of scientific, intellectual and cultural awakening and progress among individuals of different communities. In order to deal effectively with the activities of translation into Arabic, we have to talk about the history of Arabic translation, when this activity began, and its evolution. This study consists of five chapters and deals with different periods of translation activity. In the first chapter, an overview of translation activities in the Jāhiliyya period is presented. In the second chapter, translation and written translation activities in the Sadru'l-Islam period are analysed. The third chapter deals with the translation movement in the Umayyad period, important caliphs who supported translation activities and important works translated in that period. The fourth chapter deals with translation activities during the Abbasid period and analyses this period, which is considered to be one of the most important periods in which the translation movement reached its peak and developed in various fields. The fifth chapter deals with the translation activities into Arabic during the Arab Renaissance and the important Arab countries that contributed to its revival. The study examines and analyses how translation issues and translation activities have evolved throughout history with reliable information obtained from historical sources. As a result, the Arabs in the Jāhiliyya period used oral translation as a means of communication to get to know and understand others through trade and travel. Written translation emerged when the Prophet Muhammad (PBUH) wrote letters inviting neighbouring peoples to Islam It is narrated that the Prophet asked Zayd b. Sâbit to learn Hebrew from the Jews. Attempts to translate medical books into Arabic started during the Umayyad period upon the request of Khalid b. Yazid and continued until the Abbasid period. Another important translation activity during the Umayyad period was the translation of divans written in different languages into Arabic. These divans were first brought together during the reign of Caliph Umar. Divans generally contain records of various state institutions such as police, army, judiciary, and monetary system. Among the most important Abbasid caliphs who attached importance to translation are Abū Jāfer al-Mansūr, Hārūn al-Rashīd, Ma'mūn and Muqtadir Billāh. Hārūn al-Rashīd founded the Bayt al-Hikma in Baghdad, the first academic institution in the field of translation. The number of books translated during the Abbasid period reached approximately 400; medicine and science books were translated primarily, followed by philosophy, logic, astronomy, mathematics and other branches of art. Classical historians agree that the most prominent translators of the Islamic world were Hunayn b. Ishāq, Sābit b. Qurra al-Kharrānī, ‘Umar b. al-Farhān al-Tabarī, and Ya'qūb b. Ishāq al-Kindī. The most important countries where the translation movement reached its peak during the development period are Egypt, Lebanon and Syria. Apart from these countries, no other Arab country can be mentioned as a centre of translation activity. The translation movement in Egypt gained momentum after Muhammad Ali Pasha came to power in Egypt in 1805. Rifā'a Rāfi' al-Taḥtāwī was at the head of the translators who carried out translation activities. He is considered to be the founder of the modern school of translation in Egypt in the twentieth century. Among the leading schools within the scope of the translation movement in Egypt, the most prominent one is the Madrasa al-Alsun/Language School. It was established to deepen and specialise in the science of translation. One of the most famous institutions in Lebanon that made an active contribution to translation from foreign languages into Arabic was the ''Lebanese Maronite-Roman Academy''. Translation activities were limited to religious books. As for Syria, the decision to arabicise higher education in Damascus in 1919 had a positive impact on the development of the translation movement in scientific circles.

Anahtar Kelimeler

Translation Events, Translation Ages, Translation into Arabic, Interpretation, Written Translation, House of Wisdom., Arabic Language and Literature

Kaynakça

• Abdüllatif, Abdüşşafi Muhammed. es-Sîretü'n-Nebeviyye ve't-Tarîhi'l-İslami. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2007.
• Ali, Cevad. el-Mufassal fî Târîhi'l-Arab Kable'l-İslâm. Beyrut: Dâru’s-Saqi, 2001.
• Aslan, Fatma Betül. “İslam Öncesi Dönemden Emevi Döneminin Sonuna Kadar Tercüme Faaliyetleri”. Eskiyeni 27 (Kasım 2013), 165-177.
• Beyhakī, Ahmed b. Hüseyin. es-Sünenü’l-Kübrâ. thk: Muhammed Ata. Beyrut: Dâru'l Kütübi'l İlmiyye, 2003.
• Bölükbaşı, Mehmet. ''Orta Çağ’da Arap-İslam Dünyasında Çeviri Faaliyetleri''. Siirt Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Fikriyat Sosyal Bilimler Araştırmalar Dergisi 1 (2021), 18-26.
• Dayf, Şevkî. Tarihu’l-edebi’l-‛Arabi: el-‛Asrü'l-Câhili. Kahire: Dâru'l Maârif, 2018.
• Demirayak, Kenan. Arap Edebiyatı Tarihi-1 Cahiliye Dönemi. Kayseri: Fenomen Yayınları, 2019.
• Diorant, William James. Kıssatü'l-Hadâre. thk: Zekî Necîb Mahmûd vd. Beyrut: Dâru'l-Cil, 1988.
• Ebû Dâvûd, Süleyman bin el-Eş'as. es-Sünen. thk: Muhammed Muhhiddin. Beyrut: el-Mektebetü'l-asriyye.
• Endülüsî, Ebu'l-Kasım Sa'îd b. Ahmed. Tabakâtü'l-Ümem. Beyrut: el-Matbaatü'l-Katolikiye, 1912.
• er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Bekr. Muhtârü’s-Sihâh. Beyrut: el-Mektebetü'l-asriyye, 1999.
• Ferruh, Ömer. Târîhu’l-Ulûm İnde'l-Arab. Beyrut: Matbaatü Dâru'l-Melayin, 1984.
• Geylanî, İbrahim Bedevi. Fennu't-Terceme ve Ulûmü’l-Arabiyye. Riyad: el-Heyetü’l-Arabiyye li'l-Kitab, 1993.
• Gilânî, Şemseddin. Sûretu Şu'ûbi'ş-Şarki'l-Aksâ fi's-Sekâfeti’l-Arabiyyeti’l-Vesîta. Şam: el-Heyetu'l-Ammetu's-Sûriyye li'l-Kitâb, 2008.
• Güceyüz, İsa. Belâgat İlimleri Tarihi –Terimleşme Bağlamında-. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Huri, Şehâte. et-Terceme Kadimen ve Hadisen. Susa: Dârü-l Ma'ârif, 1988.
• İbn Ebî Usaybia, Ahmed b. Kasım. Uyûnü’l-Enbâ. thk: Nizar Rezâ. Beyrut: Dâru Mektebeti'l-Hayat.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Fethu’l-Bârî. Beyrut: Dâru’l Ma'rife, 1959.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Dîvânu’l-Mübtedâ ve’l-Haber fî Târîhi’l-‘Arab ve’l-Berberî ve min Âsiruhum min zevi’ş-Şe’ni’l-Ekber. thk: Halil Şehade. Beyrut: Dâru'l-Fîkr, 1988.
• İbn İshâk, Mahir Abdülkadir Huneyn. el-'Asrü’z-Zehebî li’t-Terceme. Beyrut: Dârü’n-Nahdati’l-Arabiyye, 1978.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh. el-Meʿârif. thk: Servet Ukkaşe. Kahire: el-Hey'e'l-Mısriyye'l-ʻÂmme, 1992.
• İbn Manzûr, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1993.
• İbn Sa'd, Ebû Abdillâh Muhammed. et-Tabaḳātü'l-Kübrâ. thk: Ziyad Muhammed Mansur. Medînetü’l-Münevvere: Mektebetü'l-U'lûm ve'l-Hikem, 1987.
• İbnü’l-İbrî, Cemâlüddîn Yuhannâ el-Malatî. Târîhu Muhtasari’d-Düvel. thk: Anton Salhani el-Yasui. Beyrut: Dârü’ş-Şark, 1992.
• İbnü’n-Nedîm, Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. Beyrut: Dârül Ma'rife, ts.
• Kalû, Muhammed Mahmud. el-Edebü’l-Arabî A'bra'l U'usur. Adıyaman: Câmî'atü Adıyaman, 2018.
• Kıftî, Cemâlüddîn Ali b. Yusuf. İhbârü’l-Ulemâ bi-Ahbâri’l-Hükemâ. thk: İbrahim Şemseddin. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2005.
• Kifâfî, Muhammed Abdüsselâm. fî'l-Edebil-Mukâren. Beyrut: Dârü’n-Nahdati’l-Arabiyye, 1972.
• Kitânî, Muhammed. Muvâcehetü’l-Luğati’l-Arabiyye li Evveli Tecrübe fi Tercemeti’l-Ülum. Tanca: Matbuât Akadimiyye, 1995.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Savâif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/185-186. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Mahlûf, Muhammed b. Ömer. Şeceretü'n-Nuri'z-Zekiyye. Beyrut: Dâru'l Kütübi'l İlmiyye, 2003.
• Merayati, Muhammed. et-Terceme fi’l Vatani’l-Arabi. Beyrut: Merkez Dirâsati’l-Vahdeti’l-Arabiyya, 2000.
• Muhtâr, Ahmed. Mu‘cem el-Luga el-‘Arabiyye el-Mu‘āṣıra. Kahire: Âlemü'l-kütüb, 2008.
• Munday, Jeremy. Medhal ila Dirâsâti’t-Terceme Nazariyyât ve Tatbikât. çev. Hişam Ali. Abu Dabi: Dârü's-Sekâfe, 2010.
• Musa, Abde Muhtâr. el-Menhecü’l-Mutekâmîl fi’t-Terceme. Beyrut: Dâru'l Cenân, 2012.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl. el-Mebsût. Beyrut: Dârül Ma'rifei, 1993.
• Siyâl, Cemâleddin. Târîhû’t-Terceme ve’l Hareketî’s-Sekâfiyye fî A'sri Muhammed Ali. Kahire: Dâru'l Fikru’l Arabi, 1951.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Târîhu'l Hulefâ. thk: Muhyiddîn Abdülhamîd. Kahire: Matbaatü's-Saâde, 1952.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîḫu’r-Rusül ve’l-Mülûk. Beyrut: Dârü't-Türas, 1967.
• Zeytûnî, Latif. Hareketu’t-Terceme fi ‘Asri’n-Nahda. Beyrut: Dârü'n-Nehâr, 1994.
• Ziriklî, Hayrüddîn Mahmûd b. Fâris. el-A'lâm. Beyrut: Dâru'l-İlm li'l-Melayin, 2002.