Kirâmen Kâtibîn Meleklerinin Görevlerine Dair Bazı Soru ve Cevaplar

Yıl 2024, , 377 - 411, 31.12.2024

Abdulvehhab Gözün

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2024.10.2.03

Öz

Gaybî meselelerden olup yaratıcı tarafından iman edilmesi istenilen hususlardan biri, hiç şüphesiz meleklerin varlığıdır. Mahiyetleri, çeşitleri, görevleri ve özellikleri noktasında da insanlar, ancak İslâm’ın iki temel kaynağı olan Kur’an ve Sünnet’te bildirildiği kadarıyla bilgi sahibi olabilirler. Zira gaybî konularda bilgiye erişme yollarından, bağlayıcı ve esası itibarıyla kat‘î ilim bildiren dayanak, vahiydir. Hissî olmayan bu alanda duyular tabiatıyla bilgi aracı olamazlar. Aklın ise gaybî bilginin sübûtundan ziyade anlaşılması ve yorumlanması bakımından delâletinde etkinliği vardır. Peygamberlerin dışındaki bazı insanlar tarafından ilham veya rüya gibi vesilelerle elde edildiği iddia edilen bilgilere gelince bunlar, kaynağı kesin olarak Allah (c.c.) olmadığı için bağlayıcı olmamasının yanı sıra subjektif bir deneyim olarak doğru ya da yanlış olmaya elverişlidir. Dolayısıyla meleklerle ilgili zikredilen hususlarda doğru ve güvenilir bilgiye ulaşmanın yolu ancak vahiy olabilir. Yaratıcının kendilerine yüklediği görevler bakımından melekler farklı kısımlara ayrılmaktadır. Bu melek gruplarından biri daha çok, “değerli yazıcılar” anlamına gelen “kirâmen kâtibîn” sıfatlarıyla anılan meleklerdir. Genel olarak insanların dünya hayatında yapıp ettiklerini yazılı olarak kayda geçirmekle görevli oldukları inananlar tarafından bilinmektedir. Ancak bu husus detaylı olarak ele alındığında akla birçok soru gelmektedir. Özellikle konu bağlamında 5N1K sorgulama tekniği üzerinden yola çıkıldığında bu durum ortaya çıkmaktadır. İnsanın sorumluluğu açısından bakıldığında kanaatimizce en önemlisi “ne” ve “ne zaman” sorularıdır. Çünkü insanın nelerden ve ne kadar süre sorumlu olacağını bilmesi, kendisi açısından öncelikli olandır. Bu da yazıcı meleklerin insanla ilgili hangi hususları yazılı olarak kayda geçirdiğinin bilinmesiyle bilinebilir. Ayrıca bunları ne zaman yazmaya başladıkları ve ne zaman sonlandırdıkları da bilinmelidir. Böylece insan için sınava tabi tutulduğu hususlar ile sorumluluk süresi ortaya çıkmış olur. Diğer sorulara gelince elbette onların da cevapları önemlidir. Ancak araştırmanın sınırlarını aşmama düşüncesiyle bunlara kısaca değinilecektir. Öncelikle “nerede” sorusunun cevabının amellerin vuku bulduğu mekân olarak dünya olduğu herkesçe malumdur. Kayıt tutanakları olarak ise defter gibi fizikî bir malzemeden ziyade fizik ötesi oldukları ilk akla gelendir. “Neden” sorusu bir yönden yaratılıştan doğan sorumluluklarla alakalı olup çok detay istememektedir. Ancak yaratıcının insana ait her şeyi zaten bilip unutmuyor olması ve onu hesaba çekmek için aslında hiçbir kayda ihtiyaç duymaması bakımından yazılmasının hikmeti sorgulanabilir. İnsanın, yaptıklarının kaydedildiğinin ve ona göre davranması gerektiğinin bilincinde olması, böylece hesap günü bu durumdan haberinin olmadığını ileri sürememesi gibi gayelerden ötürü yazıldığını söylemek mümkündür. “Nasıl” sorusu ise insanın sorumluluğunu ilgilendiren bir husus değildir. Son olarak “kim” sorusunun cevabının, yazdıran olarak Allah (c.c.); yazan olarak ise adı geçen melekler olduğu sarihtir. Binaenaleyh araştırmanın konusu, Kirâmen Kâtibîn meleklerinin kaydettiklerinin mahiyetinin ve zamanının tespitine dair olan “ne” ve “ne zaman” sorularıdır. Amacı da özellikle bu iki sorunun cevaplarına vahyin kaynakları olan Kur’an ve Sünnet üzerinden ulaşmaktır. Çalışmanın bu yönüyle önemli olduğu düşünülmektedir. Araştırmada yöntem olarak Kur’an ve Sünnet’te konu hakkında yer alan ilgili metinler üzerinden belgesel araştırma ve yorumlama metoduna başvurulacaktır. Özellikle mezkûr soruların cevaplarını ilgilendiren hadis rivayetlerinin tespiti, ihtiyaç duyuldukça sıhhat değerlendirmesi ve âlimlerin meseleyle bağlantılı yorumları, araştırmanın kapsamına girmektedir. Sonuçta ise zikredilen soruların cevaplarıyla ilgili elde edilen bulgulara ve bazı yönlendirici açıklamalara yer verilecektir. Araştırma neticesinde kısaca, “ne” sorusunun cevabının, iyilik ya da kötülük kategorisine giren insana ait ve özgür iradesiyle bilinçli ve kasıtlı olarak edindiği her türlü inancın, düşüncenin, duygunun, niyetin; icra ettiği her eylemin, söylemin; sebebiyet verdiği ya da ardında bıraktığı her çeşit iyilik ve kötülüğün olduğu anlaşılmıştır. “Ne zaman” sorusunun cevabının ise, iyilikler için ergenlik öncesi dönemden; kötülükler için ise ergenlikle başlayıp ölüme kadar, hatta varsa ardında bıraktıkları ya da neden oldukları, insanlar üzerinde etkisinin bitimine kadar devam eden zaman dilimi olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, melek, görev, Kirâmen Kâtibîn

Some Questions and Answers About the Duties of the Angels of the Scribes (Kirāman Kātibīn)

Öz

The existence of angels is undoubtedly one of the unseen matters that the Creator requires one to believe in. The human being can only have knowledge as far as it is reported in the Qur’an and Sunnah, the two main sources of Islam, in terms of their nature, types, duties and characteristics. This is because the binding and essentially definitive knowledge especially among the ways of accessing knowledge on unseen matters is revelation. In this non-sensory field, the senses naturally cannot be a means of knowledge. The intellect, on the other hand, has a role in the signification of unseen knowledge in terms of its understanding and interpretation rather than its assertion. Angels have been divided in to different parts in terms of the duties that the Creator has assigned to them. One of these angelic groups is the angels who are often referred to by the term “Kirāman Kātibīn”, which means “the precious scribes” and their attributes. However, when this issue has been discussed in detail, many questions has come to mind. This is especially the case when “the 5W+1H questioning technique” has been used in the context of the subject. According to us, the most important questions are “what” and “when” in terms of human responsibility because knowing what one is responsible for and how long one will be responsible for is a priority for one self. This can only be known by knowing which issues the scribe angels record in writing about the human being. It is also necessary to know when they start writing them down and when they finish. In this way, the matters for which the human being is being tested and the duration of his responsibility are revealed. As for the other questions, of course their answers are also important. However, they will be mentioned briefly in order not to exceed the limits of this study. First of all, it is common knowledge that the answer to the “where” question is the world as the place where deed stake a place. As for the records, the first thing that comes to mind is that they are beyond physics rather than a physical material such as a notebook. The question of “why” is in related to the responsibilities arising from creation and does not require much detail. The question of how is not a matter of human responsibility. Finally, it is clear that the answer to the question of “Who is?” that the dictating one is Allah and the recording one is angels. Therefore, the subject of this study is the questions of “what” and “when” regarding the determination of the nature and time of what the angels of Kirāman Kātibīn recorded. The study’s aim is to reach the answers to these two questions through the Qur’an and Sunnah which are the sources of revelation. The study has been considered to be important in this respect. As a method in the research, the method of documentary research and interpretation will be applied through the relevant texts in the Qur’an and Sunnah on the subject. In particular, the determination of the Ḥadīth narrations related to the answers to the afore mentioned questions, the evaluation of their authenticity as needed, and the comments of the scholars related to the issue have taken a place within the scope of the research. In the end, the findings, some summarizing evaluations and guiding explanations will be given in relation to the answers to the afore mentioned questions. As a result of the research, it was understood that the answer to the question of "what" is, in short, every belief, thought, emotion, intention that a person acquires consciously and intentionally with his free will; every action, statement he performs; every kind of good and evil that he causes or leaves behind falling into the category of good or evil. It is also concluded that the answer to the question “When?” is the time period starting from pre-adolescence for good deeds and starting from adolescence until death for evil deeds, and even until the end of the effects they have left behind or caused, if any, on people.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Angel, Duty, Kirāman Kātibīn, Examination

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. Şerhu Süneni Ebî Dâvûd. thk. Ebü’l-Münzir Hâlid b. İbrâhîm el-Mısrî 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1420/1999.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin. Şu‘abü’l-Îmân. thk. Abdülalî Abdülhamîd Hâmid 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413/1992.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerîf. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım,1403/1983.
• Çelik, Hasan Can - Marulcu, Hasan Tevfik. “Dört Mezhep İmamının Îmân Tanımları-Kelâm İlmi Bağlamında Mukayeseli Bir Değerlendirme”. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2/46 (2023), 103-126.
• Çolak, Ali. Kur’ân ve Hadislere Göre Melek Kavramı. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
• Ebû Bekr eş-Şâfiî, Muhammed b. Abdillah b. İbrâhim el-Bezzâz. el-Fevâid: el-Ğîlâniyyât. thk. Hilmî Kâmil Es‘ad Abdülhâdî Su‘ûd: Dârü İbni’l-Cevzî, 1417/1997.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk el-Ezdî es-Sicistânî. Sünen-i Ebî Dâvûd. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413/1992.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdillah el-İsbahânî. Hilyetü’l-Evliyâ ve Tabakâtü’l-Esfiyâ. 10 Cilt. Mısır: Matba‘atü’s-Sa‘âdet, 1394/1974.
• Ebü’l-Bekâ, Eyyûb b. Mûsâ el-Kefevî. el-Külliyyât. thk. Adnân Dervîş-Muhammed el-Mısrî Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Ebü’ş-Şeyh, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Cafer b. Hayyân el-Ensârî. el-Azame, thk. Rızâullah b. Muhammed b. İdrîs el-Mübârekfûrî 5 Cilt. Riyad: Dârü’l-‘Âsıme, 1408.
• Erbaş, Ali. Melekler Alemi: İlahi Dinlerde Melek İnancı. İstanbul: Nun Yayıncılık, 2012.
• Elbânî, Ebû Abdirrahmân Muhammed Nâsıruddîn b. el-Hâc Nûh b. Necâtî b. Âdem. İrvâu’l-Ğalîl fî Tahrîci Ehâdîsi Menâri’s-Sebîl. 9 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 2. Basım, 1405/1985.
• Elbânî, Ebû Abdirrahmân Muhammed Nâsıruddîn b. el-Hâc Nûh b. Necâtî b. Âdem. Sahîhu Süneni’n-Nesâî 3 Cilt. Riyad: Mektebetü’t-Terbiye, 1409/1988.
• Elbânî, Ebû Abdirrahmân Muhammed Nâsıruddîn b. el-Hâc Nûh b. Necâtî b. Âdem. Silsiletü’l-Ehâdîsi’d-Da‘îfe ve’l-Mevzû‘a ve Eseruhe’s-Seyyiü fi’l-Ümme 14 Cilt. (Riyad: Dârü’l-Ma‘ârif, 1412/1992.
• Elbânî, Ebû Abdirrahmân Muhammed Nâsıruddîn b. el-Hâc Nûh b. Necâtî b. Âdem. Silsiletü’l-Ehâdîsi’s-Sahîha ve Şey’ün min Fıkhihâ ve Fevâidihâ 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Ma‘ârif, 1415/1995.
• Endelüsî, Ebû Ubeyd Abdullah b. Abdilazîz el-Bekrî. Mu‘cemu Mâ Üstü‘cime min Esmâi’l-Bilâd ve’l-Mevâzı‘. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 3. Basım, 1403.
• Eraslan, Yunus. “İslam Filozoflarında Melek İnancı”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8/1 (2001), 167-190.
• Gaznevî, Cemâlüddîn Ahmed b. Muhammed b. Saîd el-Hanefî, Usûlüddîn. thk. Ömer Vefîk ed-Dâ‘ûk Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1419/1998.
• Gözün, Abdulvehhab. “Hadisler Işığında Kabir Sorgusu ve Soruları”. Dergiabant, 9/1 (Mayıs 2021), 315-341.
• Gündoğar, Hamdi. “Thomas Aquinas’ta Meleklerin Mahiyeti Problemi”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7/15 (2016/3), 7-19.
• Hâkim, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah en-Neysâbûrî. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. thk. Mustafâ Abdulkâdir Atâ 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1990.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed. ‘Alâmü’l-Hadîs: Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed b. Sa‘d b. Abdirrahmân Âli Suûd 4 Cilt. Mekke: Câmi‘atü Ümmü’l-Kurâ, 1409/1988.
• Heysemî, Ebü’l-Hasan Nûruddîn Ali b. Ebî Bekr b. Süleymân. Mecme‘u’z-Zevâid ve Menbe‘u’l-Fevâid, thk. Husâmüddîn el-Kudsî 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1414/1994.
• Heytemî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ali b. Hacer. el-Fetâve’l-Hadîsiyye. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib b. Abdirrahmân el-Endelüsî. el-Muharrarü’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1422.
• İbn Ebi’l-İzz, Ebü’l-Hasan Sadrüddîn Ali b. Alâiddîn ed-Dımaşkî. Şerhu’l-Akîdeti’t-Tahâviyye. thk. Şuayb el-Arnaût-Abdullah b. el-Muhsin et-Türkî 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 10. Basım, 1417/1997.
• İbn Battâl, Ebü’l-Hasan Ali b. Halef b. Abdilmelik. Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhîm 10 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2. Basım, 1423/2003.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî. Fethu’l-Bârî bi Şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî 13 Cilt. Mısır: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1380-1890.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî. Takrîbu’t-Tehzîb. thk. Muhammed Avvâme Suriye: Dârü’r-Reşîd, 1406/1986.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd el-Endelüsî. el-Fasl fi’l-Mileli ve’l-Ehvâi ve’n-Nihal. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, ts.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Ömer el-Kuraşî. Tefsîru’l-Kur’ani’l-Azîm. thk. Sâmî b. Muhammed es-Selâme 9 Cilt. Beyrut: Dârü Taybe, 1420/1999.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd. Sünen-i İbn Mâce. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413/1992.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî er-Ruveyfiî. 15 Cilt. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dârü Sâdir, 3. Basım, 1414.
• İbn Receb, Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Receb b. el-Hasan el-Hanbelî. Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. thk. Mahmûd b. Şa‘bân b. Abdülmaksûd vd. 9 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Ğurabâi’l-Eseriyye, 1417/1996.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî. el-Beyân ve’t-Tahsîl. thk. Hacı Muhammed vd. 20 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2. Basım, 1408/1988.
• İbn Şâhîn, Ebû Hafs Ömer b. Ahmed b. Osmân el-Bağdâdî. et-Terğîb fî Fedâili’l-‘Amâl ve Sevâbü Zâlik. thk. Muhammed Hasan İsmâil Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2004.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed el-Cevzî. el-Mevzû‘ât. thk. Abdurrahmân Muhammed Osman 3 Cilt. Medine: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1388/1968.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm el-Harrânî. el-Îmân. thk. Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî Amman: el-Mektebü’l-İslâmî, 5. Basım, 1416/1996.
• Karataş, Şuayip. Kur’ân’ın Konusu Olarak Melekler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Kârî, Ebü’l-Hasan Nûruddîn el-Molla Ali b. (Sultan) Muhammed el-Herevî. Mirkâtü’l-Mefâtîh Şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1422/2002.
• Kurt, Hasan. Kur’an’da ve Kitab-ı Mukaddes’te Melek Kavramı. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî. el-Câmi‘ li Ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî-İbrâhîm Atfîş 10 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1384/1964.
• Kurtubî, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillah b. Muhammed b. Abdilberr. el-İstizkâr. thk. Sâlim Muhammed Atâ-Muhammed Ali Muavvad 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• Malatî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed b. Abdirrahmân. et-Tenbîh ve’r-Redd alâ Ehli’l-Ehvâi ve’l-Bide‘. thk. Muhammed Zâhid b. el-Hasan el-Kevserî Mısır: el-Mektebetü’l-Ezheriyyetü li’t-Türâs, ts.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Te‘vîlâtü Ehli’s-Sünne. thk. Mecdî Baslûm 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Muhammed. en-Nüket ve’l-‘Uyûn. thk. Seyyid b. Abdulmaksûd b. Abdurrahîm 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mâzerî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ali b. Ömer et-Temîmî. el-Mu‘lim bi Fevâidi Müslim. thk. Muhammed eş-Şâzelî 3 Cilt. Tunus: ed-Dârü’t-Tûnusiyye, 2. Basım, 1988-1991.
• Mervezî, Abdullah b. el-Mübârek. ez-Zühd ve’r-Rekâik. thk. Habîbürrahmân el-Azamî Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
• Mervezî, Ebû Abdirrahmân Muhammed b. Muhammed. el-Ehâdîsü’l-Mi’e tü’l-Müharracetü mine’s-Sahîh el-Müselseletü bi’l-Muhammedîn. Suriye: Dârü’l-Kemâl el-Müttahide, ts.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn b. Yusuf. Tehzîbü’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1400-1413/1980-1992.
• Muhammed İmam, Muhammed Ali. el-Hakku’l-Mübîn fî Ma‘rifeti’l-Melâiketi’l-Mukarrabîn. Mısır: Matbaatü’s-Selâm, 2007.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdurraûf b. Tâcil‘ârifîn b. Nûriddîn Ali. Feyzü’l-Kadîr. 6 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, 1356.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413/1992.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Ali el-Horasânî. Sünenü’n-Nesâî. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413/1992.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullah b. Ahmed. Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl. thk. Yusuf Ali Büdeyvî 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kelimi’t-Tayyib, 1419/1998.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc Şerhu Sahîhi Müslim b. el-Haccâc. 18 Cilt.Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2. Basım, 1392.
• Râgıb, Ebü’l-Kasım Hüseyn b. Muhammed el-İsfahânî. el-Müfredât fî Ğarîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân ed-Dâvûdî Dımaşk: Darü’l-Kalem, 1412.
• Râzî, Ebû Abdillah Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-ğayb. 32 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-Beyân an Tefsîri’l-Kur’ân. 33 Cilt. Cidde: Dârü’t-Tefsîr, 1436/2015.
• Sefârînî, Ebü’l-Avn Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Sâlim. Levâmi‘u’l-Envâri’-Behiyye ve Sevâtı‘u’l-Esrâri’l-Eseriyye li Şerhi’d-Dürreti’l-Mudıyye fî ‘Ikdi’l-Firkati’l-Merdıyye. 2 Cilt. Dımaşk: Müessesetü’l-Hâfikayn, 2. Basım, 1402/1982.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed. Tefsîru’l-Kur’ân. thk. Yâsir b. İbrâhîm-Ğuneym b. Abbâs b. Ğuneym 6 Cilt. Riyad: Dârü’l-Vatan, 1418/1997.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm. Bahru’l-‘Ulûm. thk. Ali Muhammed Muavvaz vd. 3 Cilt Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• Seyhan, Ahmet Emin. “Ye’cûc ve Me’cûc ile Birlikte Hareket Etmenin Cehennemliklerin Sayısını Artıracağıyla İlgili Hadisler Üzerine Bir İnceleme”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5/9 (Bahar 2018), 89-117.
• Suiçmez, Yusuf. “Mekâsıdü’ş-Şerî‘a Düşüncesinin Hadis Tenkidi ve Yorumuna Etkileri”. Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi, 8/2 (Aralık 2022), 109-132.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-Habâik fî Ahbâri’l-Melâik. thk. Ebû Hâcer Muhammed es-Saîd b. Besyûnî Zağlûl Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405/1985.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu‘cemü’l-Evsat. thk. Ebû Muâz Târık b. Ivadıllah b. Muhammed-Ebü’l-Fadl Abdülmuhsin b. İbrâhîm el-Hüseynî 10 Cilt. Kahire: Dârü’l-Haremeyn, 1415/1995.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu‘cemü’l-Kebîr. thk. Hamdî b. Abdilmecîd es-Selefî 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2. Basım, 1415/1994.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. Müsnedü’ş-Şâmiyyîn. thk. Hamdî b. Abdilmecîd es-Selefî 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1984.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. Câmi‘u’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmühsin et-Türkî 26 Cilt. Kahire: Dârü Hecer, 1422/2001.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer. et-Telvîh ale’t-Tavdîh li Metni’t-Tenkîh. 2 Cilt. Mısır: Matbaatü Muhammed Ali Sabîh ve Evlâdih, 1377/1957.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevra. Sünenü’t-Tirmizî. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1413/1992.
• Toprak, İbrahim. Cennet ve Cehennemin Ebedîliği. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Uteybî, Ömer b. Süleymân b. Abdillah el-Eşkar. Âlemü’l-Melâiketi’l-Ebrâr. Kuveyt: Mektebetü’l-Felâh, 1403/1983.
• Üzüm, İlyas. “Kirâmen Kâtibîn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/59-60. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Mürtezâ b. Muhammed b. Muhammed el-Hüseynî. Tâcü’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs. 40 Cilt.Kahire: Dârü’l-Hidâye, ts.