Diyanet İşleri Başkanlığı Hutbelerinde Muhteva: Eğitim Konusu Üzerine Bir İçerik Analizi

Yıl 2024, , 412 - 446, 31.12.2024

Tuncay Ceylan

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2024.10.2.04

Öz

Hutbe; bir ibadet biçimi olmanın yanında halka dinî ve dünyevî meselelerde birtakım kazanımlar sağlayan yaygın din eğitimi faaliyetidir. Hutbelerde; dinî, siyasi, iktisadi, sosyal, kültürel, aktüel vb. birçok alanla ilgili çeşitli konular işlenmektedir. Hutbelerin muhatap üzerinde beklenen etkiyi gösterebilmesi hutbelerde ele alınan konuların niteliği ile yakından ilgilidir. Bu durum hutbelerin muhteva açısından derinlemesine incelenmesini gerekli kılmaktadır. Hutbeler, dinî içerikli ve referanslı yapıları, yönlendirici ve bilgilendirici etkileri nedeniyle çeşitli açılardan araştırılmıştır. Muhteva analizi açısından bakıldığında hutbelerde; kadın, gençlik, ramazan, din algısı, siyasi söylem, güncel meseleler, din istismarı, hadis gibi konular incelenmiştir. Hutbelerde işlenen konulardan biri de eğitim olmasına rağmen, literatürde hutbelerde eğitim konusunu inceleyen bir araştırmaya rastlanılmamıştır. Çalışma, literatürdeki bu eksikliği gidermek ve alan yazına katkı sağlamak için tasarlanmıştır. Buna göre araştırmanın temel problemi “DİB hutbelerine eğitim konusu nasıl yansımıştır?” şeklinde belirlenmiştir. Araştırmanın amacı da DİB tarafından hazırlanıp ülke genelinde okunan hutbelerde eğitim konusunun nasıl ele alındığını değerlendirmek ve bu faaliyetin geliştirilmesine yönelik öneriler sunmaktır. Araştırmanın, hutbelerde eğitim konusuyla ilgili ihtiyaç, eksiklik ve sorunların belirlenmesine, verilen mesajların etkinliğinin artırılmasına katkı sağlaması beklenmektedir. Araştırmada, nitel bir yöntem olan durum çalışması deseni kullanılmıştır. Araştırmanın çalışma grubunu 2011-2023 yıllarında ülke genelinde okunan 576 cuma ve bayram hutbesi oluşturmaktadır. Çalışmada, veri toplama aracı olarak doküman analizi kullanılmış, örneklem grubundaki hutbeler araştırma dokümanları olarak incelenmiştir. Araştırmada ulaşılan veriler içerik analizi yöntemi kullanılarak çözümlenmiş, kodlar oluşturulmuş ve kodlardan temalara ulaşılmıştır. Yapılan analizde altı ana temaya ulaşılmıştır. Bu temalar; sıklık, eğitimci, öğrenci, amaç, metot ve kurum şeklindedir. Hutbelerde, eğitim konusunun yer alma sıklığı doğrudan ve dolaylı olmak üzere iki kategori altında değerlendirilmiştir. Geçmiş yıllara nazaran hutbelerde eğitim konusunun yer alma sıklığında bir artış gözlense de hutbelerde eğitim konusuna yeterince ilginin gösterildiğini söylemek zordur. Çünkü elde edilen bulgular, eğitim konusuna doğrudan değinen hutbelerin her yılın aynı dönemlerinde birbirini tekrar eden içeriklerle hazırlandığını; konuya dolaylı olarak değinen hutbelerin ise eğitimle ilgili bir veya birkaç ögeyi farklı konular bağlamında yüzeysel olarak ele aldığını göstermektedir. Hutbelerde; Allah, Peygamber, anne baba, öğretmen ve din görevlilerinin halkı bilgilendiren, onlarda inanç, tutum ve davranış değişiklikleri sağlayan eğitimciler olarak ele alındığı görülmektedir. Hutbelerde; öğrencilik, öğrenme ve bilgi edinme konuları çocuklar/gençler ve kızlar için öne çıkartılmış; yetişkin ve yaşlılar için ise yeterince ele alınmamıştır. Hutbelerde, eğitim ile dinî ve milli değerlerin gelecek nesillere aktarılması amaçlanmış; eğitimde metot olarak da gösterip-yaptırma ve anlatım yöntemlerinin kullanılması tavsiye edilmiştir. Hutbelerde eğitim kurumu olarak; cami, aile, okul, Kur’an kursu, ahilik, vakıf, kütüphane ve dergâhların yer aldığı görülmektedir. Araştırma ile temalara ilişkin bulgular literatürle karşılaştırılarak tartışılmış, değerlendirilmiş ve konuya dair birtakım öneriler geliştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Din eğitimi, Diyanet İşleri Başkanlığı, Hutbe, Eğitim, İçerik

Content of Khutbahs by the Presidency of Religious Affairs: A Content Analysis on the Topic of Education

Öz

Khutbah; in addition to being a form of worship, is a widespread religious education activity that provides the public with various gains in religious and worldly matters. In khutbahs, various topics related to religious, political, economic, social and cultural fields etc., are addressed. The expected impact of khutbahs on the audience is closely related to the quality of the topics covered in the khutbahs. This situation necessitates an in-depth examination of the khutbahs in terms of their content. Khutbahs have been researched from various perspectives due to their religious content and references, as well as their guiding and informative effects. From the perspective of content analysis, topics such as women, youth, Ramadan, perception of religion, political discourse, current issues, abuse of religion, and hadiths have been examined in khutbahs. Although education is one of the topics addressed in khutbahs, no research has been found in the literature that examines the topic of education in khutbahs. This study was designed to fill this gap in the literature and contribute to the field. Accordingly, the main problem of the research was determined as “How is the topic of education reflected in the khutbahs of the Presidency of Religious Affairs (DİB)?” The aim of the research is to evaluate how the topic of education is addressed in the khutbahs prepared by the DİB and read nationwide, and to provide suggestions for the improvement of this activity. The research is expected to contribute to identifying needs, deficiencies, and problems related to the topic of education in khutbahs, and to increasing the effectiveness of the messages delivered. In the research, a qualitative method, the case study design, was used. The study group of the research consists of 576 Friday and Eid khutbahs read nationwide between 2011 and 2023. Document analysis was used as the data collection tool, and the khutbahs in the sample group were examined as research documents. The data obtained in the research were analyzed using the content analysis method, codes were created, and themes were derived from the codes. Six main themes were identified in the analysis. These themes are frequency, educator, student, purpose, method, and institution. The frequency of the topic of education in khutbahs was evaluated under two categories: direct and indirect. Although an increase in the frequency of the topic of education in khutbahs has been observed compared to previous years, it is difficult to say that sufficient attention is given to the topic of education in khutbahs. The findings show that khutbahs directly addressing the topic of education are prepared with repetitive content at the same periods each year; khutbahs indirectly addressing the topic of education superficially handle one or several elements related to education in different contexts. In khutbahs, Allah, the Prophet, parents, teachers, and religious officials are considered educators who inform the public and bring about changes in their beliefs, attitudes, and behaviors. In khutbahs, topics of studenthood, learning, and acquiring knowledge are highlighted for children/youth and girls; however, they are not sufficiently addressed for adults and the elderly. In the khutbahs, it was aimed to transfer religious and national values to future generations through education; as a method in education, demonstration and narration techniques were recommended. As educational institutions in khutbahs, mosques, families, schools, Quran courses, ahi system, foundations, libraries, and dervish lodges are mentioned. The findings related to the themes were compared with the literature, discussed, evaluated, and some suggestions were made regarding the topic.

Anahtar Kelimeler

Religious education, Presidency of Religious Affairs, Sermon, Education, Content

Kaynakça

• Akgün, Vahdettin. “Diyanet Gazetesinde Yayınlanan Hutbe Konuları”. Diyanet İlmi Dergi 30/2 (1994), 77-94.
• Akkaya, Ümit Harun. “Diyanet Hutbelerinin Süre ve Cümle Uzunlukları Bakımından İncelenmesi”. Bilimname 44/1 (2021), 83-129.
• Akyürek, Süleyman. Din Öğretimi, Model-Strateji-Yöntem ve Teknikler. Ankara: Nobel Akademik Yayınları, 8. Basım, 2019.
• Arslan, Halil. Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Din Algısı: 1972 Ve 2011 Yılları Cuma Hutbeleri Örneği. Urfa: Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Aslantaş, Ahmet. Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Hutbelerinde Kullanılan Hadislerin Tahriç ve Tenkidi (2001-2005). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Aşıkoğlu, Nevzat. “İlahiyat Fakültelerinin Eğitim Öğretime Katkıları ve Kaliteye Yolculuk”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2005), 1-10.
• Aydın, Mehmet Zeki. Din Öğretiminde Yöntemler. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 4. Basım, 2009.
• Baktır, Mustafa. “Hutbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/425-428. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
• Balcı, Ali. Sosyal Bilimlerde Araştırma. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 13. Basım, 2018.
• Bayraktar, Mehmet Faruk. İslam Eğitiminde Öğretmen Öğrenci Münasebetleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 8. Basım, 2010.
• Beşirli, Hayati. “Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Camilerde Okuttuğu Hutbelerin Sosyolojik Analizi”. Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (2006), 143-171.
• Bilgin, Beyza - Selçuk, Mualla. Din Öğretimi Özel Öğretim Yöntemleri. Ankara: Gün Yayıncılık, 3. Basım, 1997.
• Binbaşıoğlu, Cavit. Öğretim Metodu ve Uygulama. Ankara: Binbaşıoğlu Yayınevi, 1974.
• Bulut, Mehmet. Diyanet İşleri Başkanlığının Yaygın Din Eğitimindeki Yeri. Ankara: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• Creswell, John W. Araştırma Deseni Nitel, Nicel ve Karma Yöntem Yaklaşımları. ed. Selçuk Beşir Demir. Ankara: Eğiten Kitap Yayınlar, 3. Basım, 2017.
• Çakan, İsmail Lütfi. Örnekleriyle Uygulamalı Dini Hitabet. Ankara: Kuşak Yayınları, 1975.
• Çelebi, Ahmed. İslam’da Eğitim Öğretim Tarihi. çev. Ali Yıldırım. İstanbul: Damla Yayınevi, 4. Basım, 2013.
• Çelik, Abbas. Din Eğitimi Tarihi. İstanbul: Arı Sanat Yayınları, 2013.
• Çetin, Abdurrahman. Hitabet ve İrşad Din Hizmetlerinde İletişim ve Güzel Konuşma. Bursa: Emin Yayınları, 4. Basım, 2012.
• Demir, Fahri. “Din Hizmetleri, Din Eğitimi ve İrşad Metodu”. Din Öğretimi ve Din Hizmetleri. 439-452. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1999.
• Demir, Metin. “Din ve Devletin Kesişim Noktası: Cuma Hutbelerinde Ramazan Algısı”. Ramazan ve Oruç. ed. Berat Açıl vd. 699-708. İstanbul: Belikan Basım, 2015.
• Demir, Zekiye. “Diyanet Hutbelerinde Kadın Söylemi (2001-2011)”. Toplum Bilimleri 7/14 (2013), 95-118.
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü Hutbe Arşivi”. Erişim 07 Mayıs 2024. https://dinhizmetleri.diyanet.gov.tr/kategoriler/yayinlarimiz/hutbeler/hutbe-ar%C5%9Fivi
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. Din Hizmetleri Müdürlüğü Faaliyet Raporu 2013. Ankara: TDV Yayın Matbaacılık, 2014.
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. Din Hizmetleri Müdürlüğü Faaliyet Raporu 2016. Ankara: TDV Yayın Matbaacılık, 2017.
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. DİBDHUG, Diyanet İşleri Başkanlığı Din Hizmetleri Uygulama Genelgesi. Genelge 847444 (15 Aralık 2020). Erişim 23 Temmuz 2024. https://hukukmusavirligi.diyanet.gov.tr/Documents/D%C4%B0N%20H%C4%B0ZMETLER%C4%B0%20UYGULAMA%20GENELGES%C4%B0.pdf
• DİBGÇY, Diyanet İşleri Başkanlığı Görev ve Çalışma Yönetmeliği. Resmi Gazete 29033 (17 Haziran 2014). Erişim 23 Temmuz 2024. https://www.mevzuat.gov.tr/File/GeneratePdf?mevzuatNo=19795&mevzuatTur=KurumVeKurulusYonetmeligi&mevzuatTertip=5
• DİBKGHK, Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun (Kanun No. 633). Resmi Gazete 12038 (22 Haziran 1965). Erişim 07 Mayıs 2024. https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=633&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5
• DİR, Diyanet İşleri Reisliği. DİRG, Diyanet İşleri Reisliği Genelgesi. Genelge 2 (04 Haziran 1925). Erişim 08 Eylül 2024. https://www.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/Yayinlar/Yayinlar.aspx
• Doğan, Recai. “Cumhuriyet Öncesi Dönemde Yaygın Din Eğitimi Açısından Hutbeler”. Dini Araştırmalar Dergisi 1/2 (1998), 5-51.
• Doğan, Recai. “Yaygın Din Eğitiminin Neliği”. Din Eğitimi. ed. Recai Doğan - Remziye Ege. 275-296. Ankara: Grafiker Yayınları, 5. Basım, 2017.
• Döner, Muhammet. Yaygın Din Eğitiminde Hutbelerin Rolü. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Duman, Abdullah. “Hutbenin Yaygın Din Eğitimi Amaçlarına Erişim Düzeyi Ölçeği: Geçerlik Ve Güvenirlik Çalışması”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 23/2 (2023), 523-552.
• Ecer, Münir - Şimşek, Eyüp. “Fâtımî Hutbelerinin Eğitim Açısından İncelenmesi: Bir İçerik Analizi Çalışması”. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2022), 1-30.
• Erçin, Tahir. Kaynak Değeri ve Sıhhat Açısından Diyanet Hutbeleri (1980-1990). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi , Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Ertürk, Selahâttin. Eğitimde Program Geliştirme. Ankara: Cihan Matbaası, 2., 1975.
• Güney, Nurşen. “Aile Büroları”. IV. Din Şûrası III. Komisyon Tebliğleri. 176-188. Ankara: TDV Yayın Matbaacılık, 2009.
• Hülür, Asuman Banu. İnançlara Yönelik Söylemin İdeolojik İnşası: Cuma Hutbeleri. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• İbn Sa’d, Muhammed b. Sa’d b. Meni el-Haşimi. Kitabü’t-Tabakati’l-Kebir. çev. Adnan Demircan. 1-11 Cilt. İstanbul: Siyer Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Jersild, Arthur T. Çocuk Psikolojisi. çev. Gülseren Günçe. Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları, 1979.
• Karaçizmeli, M. Talat. “Dört Mezhebe Göre Cum’a ve Bayram Hutbeleri”. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi 10/106-107 (1971), 110-117.
• Karasar, Niyazi. Bilimsel Araştırma Yöntemi: Kavramlar İlkeler Teknikler. Ankara: Nobel Akademik Yayınları, 33. Basım, 2018.
• Kaya, Umut. “2017-2020 Yılları Arasında Yayımlanan Hutbelerle İlgili Bir Analiz”. Amasya İlahiyat Dergisi 17 (2021), 221-258.
• Kazıcı, Ziya. Anahatlarıyla İslam Eğitim Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 3. Basım, 2012.
• Keyifli, Şükrü. “Cami İçi Din Eğitimi ve İletişimi Süreci Olarak Hutbeler”. Ekev Akademi Dergisi 55 (2013), 71-88.
• Keyifli, Şükrü. “Hutbe ve Vaazların Dili ve Üslubuyla İlgili Yaşanan Olumsuzluklar”. Mevzu-Sosyal Bilimler Dergisi 2 (2019), 25-41.
• Kocaman, Kasım. “Geçmişten Günümüze Dinî İletişim/Hitabet Türü Olarak Hutbede Konu”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 12/63 (2019), 1258-1271.
• Kocaman, Kasım. “Türkiye’de Din Hizmetleri Bağlamında Yüksek Din Öğretiminde Meslekî Uygulama”. Türkish Studies 14/4 (2019), 2525-2545.
• Kocaman, Kasım. “Yaygın Din Eğitimi İletişimi Sürecinde Hedef Kitlenin Özelliklerini Bilmenin Önemi”. Turkish Studies 8/12 (2013), 737-749.
• Komisyon. Minberden Öğütler-II-. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Korkmaz, Mehmet. “Kur’an Kurslarında Eğitim”. Din Eğitimi. ed. Recai Doğan - Remziye Ege. 323-350. Ankara: Grafiker Yayınları, 5. Basım, 2017.
• Kölük, Melih. Siyasal İktidar ve Bireyin Karşılıklı Yeniden Üretimi: Cuma Hutbeleri Örneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Köylü, Mustafa. Yetişkin Din Eğitiminin Teorik Temelleri. Samsun: Etüt Yayınları, 2000.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Küçükahmet, Leyla. Öğretim İlke ve Yöntemleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 2. Basım, 1986.
• Makdisi, George. Ortaçağ’da Yüksek Öğretim. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu - Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Gelenek Yayınlar, 2004.
• MEB, Milli Eğitim Bakanlığı. Anadolu İmam Hatip Lisesi Meslek Dersleri Öğretim Programları. Ankara: MEB, 2018.
• MEB, Milli Eğitim Bakanlığı. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı (İlkokul 4 ve Ortaokul 5, 6, 7 ve 8. Sınıflar). Ankara: MEB, 2018.
• METK, Milli Eğitim Temel Kanunu (Kanun No. 1739). Resmi Gazete 14574 (14 Haziran 1973). Erişim 28 Aralık 2023. https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.1739-20140206.pdf
• Noordin, Mohd Azizon - Aini, Zulkefli Haji. “Persepsi Khatib Terhadap Seni Retorik Dalam Teks Khutbah Jumaat Jabatan Agama Islam Wilayah Persekutuan (JAWI)”. Al-Hikmah 9/2 (2017), 154-166.
• Oğuzkan, A. Ferhan. Eğitim Üzerine. Ankara: Ülkü Yayınları, 1966.
• Onay, Ahmet. “Cami Eksenli Din Hizmetleri”. Değerler Eğitimi Dergisi 4/12 (2006), 149-175.
• Onay, Ahmet. “Diyanet Hutbelerinin Muhteva Analizi Diyanet İşleri Başkanlığı’nın 1999 Yılı Hutbeleri Örnekliği”. İslami Araştırmalar Dergisi 17/1 (2004), 1-13.
• Öcal, Mustafa. Din Eğitimi ve Öğretiminde Metodlar. Ankara: TDV Yayınları, 1990.
• Ömer, Ahmed Muhtar. Mu’cemu’l-Lügati’l-Arabbiyeti el-Muâsıra. Kâhire: Âlemü’l-Kütüb, 2008.
• Önkal, Ahmet. “İrşad Vasıtası Olarak Hutbe”. I. Din Şûrası Tebliğ ve Müzakereleri (1-5 Kasım 1993) 1, 145-153.
• Paşaoğlu, Mehmet Talha. Din-Siyaset İlişkisinin Kurumsallaşması: Diyanet İşleri Başkanlığı Örneği. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Râzî, Fahreddin er-. Tefsîru’l-Kebîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye., 1990.
• UN, United Nations. “Universal Declaration of Human Rights”. United Nations Human Rights Office The High Commissioner. Erişim 15 Temmuz 2024. https://documents.un.org/doc/resolution/gen/nr0/043/88/pdf/nr004388.pdf?token=mi9lSaYMG9FbNZo6dS&fe=true
• Varış, Fatma. Eğitim Bilimine Giriş. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1998.
• Vergote, Antoine. “Çocukta Din”. çev. Erdoğan Fırat. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (1978), 315-329.
• Yaşar, Mehmet. Günümüz Cuma Hutbelerinin Din Eğitimi Açısından Değerlendirilmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Hutbe Hizmetlerine Genel Bir Bakış”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (2016), 93-107.
• Yavuzer, Haluk. Anne-Baba ve Çocuk. İstanbul: Remzi Kitapevi, 1995.
• Yıldırım, Ali - Şimşek, Hasan. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 6. Basım, 2008.
• Yılmaz, Hüseyin. Camilerin Eğitim Fonksiyonları. İstanbul: DEM Yayınları, 2005.
• YK, Yükseköğretim Kanunu (Kanun No. 2547). Resmî Gazete 17506 (6 Kasım1981). Erişim 24 Temmuz 2024. https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=2547&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5
• Zengin, Halise Kader. “Son Dönem Cumhuriyet Hutbelerinin İçerik Analizi (2003-2011 Yılları Arası)”. Yaygın Din Eğitimi Sempozyumu II. 121-147. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Zengin, Zeki Salih. “Osmanlılar Döneminde Yaygın Din Eğitimi Faaliyeti Olarak Hutbeler”. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 17/1 (2008), 379-398.