Dûne/دون Kelimesinin Kur’an’da Kullanılışı ve Türkçe Meâllere Yansıtma Sorunu

Yıl 2024, , 468 - 497, 31.12.2024

Cengiz Güneş

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2024.10.2.06

Öz

Genel kabule göre Arapçada kelime üç ana başlıkta ele alınmaktadır. Bunlar, isim, fiil ve harf/edattır. Dûne (دون) kelimesi de bu üçüncü grupta bulunan sözcükler arasında yer almaktadır. Bu makalede, dûne edatının Arapçada kullanılışı ve anlam çerçevesi belirlendikten sonra, edatın ifade ettiği mananın meâllere nasıl yansıtıldığı ele alınmaya çalışılmıştır. Kur’an’da 143 defa yer bulan bu edat, çoğunluğu “min dûnillâhi/Allah’ın dışındakiler” şeklinde tamlama oluşturmakta ve Allah’ın dışında tapınılan unsurlara işaret etmektedir. Söz konusu edatın doğru bir şekilde çevirilere aktarılmaması sorun teşkil etmektedir. Dûne edatı Arapçada sakındırma, yakınlık veya uzaklık derecesi, birinin diğerinden maddî ya da manevî bakımdan alt veya üst konumda bulunması gibi anlamlar ifade etmektedir. Dûne sözcüğü, zaman bakımından önce veya sonra anlamı taşımamakta, daha çok sıfat ve zarf olarak kullanılmaktadır. Tarihi süreçte anlam genişlemesi yaşayan dûne kelimesi, “bir halden başka bir duruma geçmek, bir hükümden diğer bir hükme intikal etmek” anlamında kullanılmaya başlanmıştır. Arapçada “bi/بِ” harf-i ceriyle tamlama oluşturabilen bu edat, Kur’an’da sadece “من/min” harfi ceriyle istihdam edilmiştir. Verilen bu anlamları, meâllere veya Türkçeye birkaç istisna haricinde “dışında” ya da “başka” şeklinde çevirmenin en isabetli yol olduğu görülmüştür. Dolayısıyla dûne edatının bu anlamının meâllere doğru ve uygun bir biçimde aktarılması son derece önem arz etmektedir. Ancak birçok meâlde ciddi hatalar tespit edilmiştir. Mevzu bahis edata anlam verilirken kendisinde bulunmayan anlamlar ilave edilmiş, zaman zaman da değişik bir meâl yapma adına dûne kelimesini karşılamaktan uzak manalar tercih edildiği müşahede edilmiştir. Çalışmada, problem görülen çevirilerden örneklerle birlikte mukayese imkânı oluşturması için doğru tercüme yapan meâllerden de misaller verilmiştir. Ayetin tamamını vermek konuyu çok uzatacağı için, sadece ilgili kısmın metni ve meâli ile yetinilmiştir. Çalışmada ele alınan ayetin, özellikle ilk dönem tefsirlerde nasıl açıklandığı tespit edildikten sonra bu anlamın seçilen meâllerle mukayeseleri yapılmıştır. Bu makalede, dûne kelimesinin erken dönem lügatlerle, ilk dönem tefsirlerdeki anlamı belirlenmeye çalışılmış, meâller de buna göre kritik edilmiştir. Sonuç olarak, meâllerde dûne edatının ekseriyetinin isabetli bir şekilde yansıtıldığı görülmüş olsa da bazı meâllerde anlamı anlamsız kılacak, hatta bazılarında da manayı tersyüz edebilecek, Allah Teâlâ’nın ulûhiyetine yakışmayacak çevirilere rastlanmıştır. Yûnus Sûresi’nin, “Bu Kur'an, Allah'tan başkası tarafından yalan olarak uydurulmuş değildir…” ayeti bu durum için çarpıcı bir örnek niteliği taşımaktadır. Bu ayetin çevirisi dikkatlice düşünüldüğünde, (haşa) Kur’an Allah tarafından uydurulmuş (!) bir kitap sonucu çıkmaktadır. Bazı meâllerde dûne edatının hiç tercüme edilmediği ve hesaba katılmadığı, bazı meâllerde de alakası olmayan başka edatlarla çevrildiği görülmüştür. Dûne edatının “peşi sıra” şeklinde tercümesinin de açık bir hata olduğu müşahede edilmiştir. Meâllerin, dûne edatı ile ilgili tespit edilen önerilere göre yeniden gözden geçirilmesi Kur’an mesajının daha bir anlaşılır olması için son derece önemi haizdir.

Anahtar Kelimeler

Kur'an, Tefsir, Meal, Dûne, Dışında, Başka

Etik Beyan

Etik kurallarına bağlı kaldığımı taahhüt ederim

Destekleyen Kurum

Herhangi bir kurum yoktur

The Use of the Word Dūna /دون in the Qurʾān and the Problem of Reflection in Turkish Translations

Öz

According to general acceptance, the “Word” in Arabic is categorized into three main headings which are nouns, verbs and prepositions. The word dūna (دون) is among the words in this third group. In this article, after determining the usage and meaning of the preposition dūna in Arabic, it is tried to examine how the meaning of the preposition is reflected in the translations. This preposition, which appears 143 times in the Qurʾān, mostly forms the phrase “min dūnillahi/those outside of Allah” and points to the elements worshipped outside of Allah. The problem is that this preposition is not translated correctly. In Arabic, the preposition dūna means to avoid, the degree of closeness or distance, and the position of one above or below the other, either materially or spiritually. The word dūna does not carry the meaning of before or after in terms of time but is rather used as an adjective and adverb. The word dūna, which has experienced an expansion of meaning in the historical process, has begun to be used in the sense of “passing from one state to another state, moving from one judgment to another judgment”. This preposition, which can form a phrase with the letter “bi/بِ” in Arabic, is used only with the letter “من/min” in the Qurʾān. It has been seen that the most accurate way to translate these meanings into Turkish is to translate them as “outside of” or “other than”, with a few exceptions. Therefore, it is of utmost importance that this meaning of the preposition dūna is accurately and appropriately conveyed in the translations. However, serious errors were found in many translations. While giving the meaning to the preposition in question, meanings that are not in the preposition itself have been added, and from time to time, it has been observed that in the name of making a different translation, meanings that are far from meeting the word dūna have been preferred. In the study, examples of problematic translations are given along with examples from the correct translations in order to create a comparison. Since it would be too lengthy to give the whole verse, only the text and the translation of the relevant part are given. After determining how the verse is explained, especially in the early tafsirs, it is compared with the selected translations. In this article, the meaning of the word dūna in early dictionaries and early commentaries has been examined, and the translations have been criticized accordingly. As a result, although the majority of the translations have been found to reflect the preposition dūna accurately, some of the translations have been found to meaningless, and some of them have even turned the meaning upside down, which is contradicting the divinity of Allah. The verse in Surah Yūnus, “This Qurʾān has not been fabricated as a lie by anyone other than Allah...” is a striking example of this situation. Careful consideration of the translation of this verse leads to the conclusion that the Qurʾān is a book invented (!) by Allah. It has been observed that in some translations the preposition dūna is not translated at all and is not considered, while in others it is translated with other irrelevant prepositions. It has also been observed that the translation of the preposition dūna as “one after another” is a clear error. It is of utmost importance to revise the translations according to the suggestions regarding the preposition dūna in order to make the Qurʾānic message more comprehensible.

Anahtar Kelimeler

Qur'an, Tafsir, Meal, Dûne, Except, Other

Kaynakça

• Abduh, Muhammed - Rıza, Reşid. Tefsîrü’l-menâr (Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm). 12 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Fikr, 1923.
• Abdulbâkî, Muhammed Fuâd. Mu‘cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1982.
• Abdülbâkī, Muhammed Fuâd. el-Muʿcemü’l-müfehres li-elfâẓi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1982.
• Akalın, Şükrü Haluk - vd. Türkçe Sözlük. ed. Belgin Tezcan Aksu. Ankara: Türk Dil Kurumu, 11. Basım, 2019.
• Akdağ, Hasan. Arap Dilinde Edatlar. Konya: Tekin Kitabevi, 5. Basım, 1999.
• Akdemir, Salih. Son Çağrı Kur’an. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Akgül, Abdullah. Rabbani Yaklaşım ve Anlayışımızla Yüce Kur’an’ın Manası ve Mesajı. İstanbul: Furkan Neşriyat, 2017.
• Aksan, Doğan. Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: Engin Yayınevi, 4. Basım, 2006.
• Aktaş, Erhan. Kerim Kur’an Türkçe Çeviri. Ankara: Emsal Matbaası, 14. Basım, 2024.
• Altuntaş, Halil - Şahin, Muzaffer. Kur’an-ı Kerim Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 22. Basım, 2012.
• Atasoy, İhsan - vd. Kur’ân-ı Kerim’in Türkçe Meâli. İstanbul: Nesil Yayınları, 2012.
• Atay, Hüseyin. Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Çevirisi. Ankara: Atay ve Atay Yayınları, 2008.
• Ateş, Süleyman. Kur’ân-ı Kerîm ve Yüce Meâli. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, ts.
• Bakırcı, Selami - Çöğenli, Sadi. Arapça Edatlar Sözlüğü. Erzurum: Bakanlar Medya, 2000.
• Baltacıoğlu, İsmayıl Hakkı. Kur’an. Ankara: Yıldız Matbaacılık, 1957.
• Bayındır, Abdülaziz. Kur’an-ı Kerim’in Açıklamalı Meali. İstanbul: Süleymaniye Vakfı Yayınları, 2003.
• Begavî, Hüseyn b. Mes‘ûd el-Ferrâ’. Meâlimu’t-tenzîl fî tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Abdullah en-Nemr. Beyrut: Dâru Tayyibe li’n-Neşri ve’t-Tevzi’, 1997.
• Beyzâvî, Adullah b. Ömer. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teʾvîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Marʿaşî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1418.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1984.
• Bulaç, Ali. Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı. İstanbul: Bakış Yayınları, ts.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. Ṣıḥâḥu’l-luġa. thk. Abdulgafûr Attar. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-ilm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1407.
• Cihangir, Sonia. Sonsuz Rahmet Kur’an-ı Kerim Meali. ed. Yasin Çolak. İstanbul: A7 Kitap Yayıncılık, 2017.
• Çakır, Mehmet. Kur’an-ı Kerîm ve Türkçesi. İzmir: Birleşik Matbaacılık, 2010.
• Çantay, Hasan Basri. Kur’ân-ı Hakîm ve Meâli Kerîm. İstanbul: Milsan Basım, 15. Basım, 1990.
• Çelik, Kadri. Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Açıklamalı Meali. Nümberg: Ferec Yayınları, ts.
• Çevik, Mustafa. Nüzul Sırasına Göre Kur’an-ı Kerim Meali (Maksadı ve Yorumu). ed. Haldun Şeker. İstanbul: Yüzleşme Yayınları, 8. Basım, 2018.
• Davudoğlu, Ahmed. Kur’an-ı Kerim ve İzahlı Meali (Türkçe Anlamı). İstanbul: Çelik Yayınları, ts.
• Doğrul, Ömer Rıza. Tanrı Buyruğu. İstanbul: A. Halit Yaşaroğlu Kitapçılık, 3. Basım, 1955.
• Döndüren, Hamdi. İnsanlığa Son Çağrı Kur’ân-ı Kerîm (Yüce Meâli ve Açıklaması). 2 Cilt. İstanbul: Yeni Şafak Yayınları, 2003.
• Ebû Ubeyde, Ma‘mer b. Müsennâ. Mecâzü’l-Ḳurʾân. thk. Fuat Sezgin. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1381.
• Ebu’l-Kāsım İsmâil İbn Abbâd. el-Muḥît fi’l-luġa, nşr. Muhammed Hasen Al Yasin. Beyrut: Âlemü’l-kütüb li’l-melâyin, 1994.
• Ebu’s-Suûd, Muhammed b. Yavsî. İrşâdü’l-ʿaḳli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Eliaçık, R. İhsan. Nüzul Sırasına Göre Yaşayan Kur’an Türkçe Meal/Tefsir. İstanbul: İnşa Yayınları, 5. Basım, 2014.
• Eroğlu, Mehmet Ali. İnteraktif Şiirsel Meal. İstanbul: Zinde Yayınları, 2018.
• Ersoy, Mehmet Âkif. Kur’an Meali. Haz. Recep Şentürk - Asım Cüneyd Koksal. İstanbul: Mahya Yayınları, 2. Basım, 2013.
• Esed, Muhammed. Kur’ân Mesajı, Meâl-Tefsîr. çev. Cahit Koytak - Ahmet Ertürk. 3 Cilt. İstanbul: İşaret Yayınları, 1999.
• Ferâhidî, Ebu Abdurrahman el-Halil b. Ahmed. Kitabu’l-ʿayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî-İbrahim es-Sâmerrâî. Beyrut: Müessesetü’l-a’lemî li’l-matbuât, 1988.
• Ferrâ’, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ. Meʿâni’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Yusuf en-Necati vd. 3 Cilt. Mısır: Dârü’l-Mısrıyye li’t-Te’lif ve’t-Terceme, ts.
• Feyizli, Hasan Tahsin. Feyzü’l-Furkân Kur’ân-ı Kerim ve Açıklamalı Meali. İstanbul: Server İletişim Yayınları, 2007.
• Hamidullah, Muhammed. Aziz Kur’an Çeviri ve Açıklama. ed. Ahmet Baydar. çev. Abdülaziz Hatip - Mahmut Kanık. İstanbul: Beyan Yayınları, 2000.
• Irmak, Sadi. Kutsal Kur’an Türkçe Meali. y.y.: Akşam Matbaası, ts.
• Işıcık, Yusuf. Kur’an Meâli. Konya: Konya İlahiyat Derneği Yayınları, 2010.
• İbn Abbād, Ebü’l-Kāsım İsmâîl. el-Muḥîṭ fi’l-luġa. thk. Muhammed Hasen Al Yasin. 11 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb li’l-Melâyin, 1994.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Taḥrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye, 1984.
• İbn Düreyd, Muhammed b. Hasen. el-Cemhere. thk. Remzi Münîr Ba’lbek. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi’l-Melâyiyn, 1987.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî. Ġarîbü’l-Ḳurʾân. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Kâhire: y.y., 1973.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İsfahânî, Ebu’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed. Tefsîru’r-Râğıb. 5 Cilt. Tanta: Külliyyetü’l-Âdâb, 1999.
• İslamoğlu, Mustafa. Hayat Kitabı Kur’an/Gerkçeli Meal-Tefsir. İstanbul: Düşün Yayınları, 11. Basım, 2010.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Kur’an-ı Kerîm ve Türkçe Anlamı (Ma’âni-i’ Kur’an). İstanbul: Eren Yayınları, ts.
• Kandemir, Mehmet Yaşar - vd. Âyet ve Hadislerle Açıklamalı Kur’ân-ı Kerîm Meâli. 2 Cilt. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 3. Basım, 2013.
• Karakaya, Hasan - vd. Kur’ân-ı Kerîm ve Türkçe Maâli. İstanbul: Risale Yayınları, 2021.
• Karaman vd., Hayreddin. Kur’ân-ı Kerim ve Açıklamalı Meâli. İstanbul: Yeni Şafak Yayınları, 2007.
• Kardaş vd., Nevin. Örnekleriyle Türkçe Sözlük. ed. Leyla Karahan - vd. 4 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 4. Basım, 2004.
• Kazıcı, Ziya - Taylan, Necip. Kur’ân-ı Kerim Meâli (Türkçe Anlam). İstanbul: Çağrı Yayınları, 1993.
• Kılıçarslan, Mehmet - Harputlu, Kays. Nahiv Edatları Sözlüğü. İstanbul: Akdem Yayınları, 2021.
• Kısa, Mahmut. Kısa Açıklamalı Kur’ân-ı Kerîm Meali. ed. Saffet Bakırcı. Konya: Armağan Kitaplar Yayınları, 2021.
• Kocaoğlu, Sami. İniş Sırasına Göre Apaçık Kur’an ve Türkçe Hikmetli Meali. İstanbul: Zafer Matbaası, 4. Basım, 2015.
• Kurtubî, Ebû Abdillāh Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrahim Etfiyyiş. 20 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Teʾvîlâtü’l-Ḳurʾân. thk. Mecdî Baslûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed. Tefsîrü’l-Ḳurʾân (en-Nüket ve’l-ʿuyûn). 6 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mukātil b. Süleymân, Ebu’l-Hasen. Tefsîru Mukātil b. Süleyman. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2002.
• Mücâhid, Ebu’l-Haccâc el-Mahzûmî. Tefsîru Mücâhid. Mısır: Dâru’l-Fikri’l-İslâmiyyi’l-Hadîse, 1410.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl el-Murâdî el-Mısrî. İʿrâbü’l-Ḳurʾân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullah b. Ahmed. Medârikü’t-tenzîl ve ḥaḳāʾiḳu’t-teʾvîl. thk. Yusuf Ali Bedevî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1998.
• Okuyan, Mehmet. Kur’an Meal Tefsir. ed. Ahmet Selim Okuyan. İstanbul: Haliç Üniversitesi Yayınları, 7. Basım, 2021.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an-ı Kerim Meali Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Öztürk, Yaşar Nuri. Surelerin İniş Sırasına Göre Kur’an-ı Kerim Meali (Türkçe Çeviri). İstanbul: Yeni Boyut Yayınları, 1994.
• Padak, Murat. Konu Başlıklı ve Açıklamalı Kur’ân-ı Kerim Meâli. İstanbul: Nida Yayınları, 2024.
• Peker, Hüseyin. Son İlahi Mesaj Kur’an ve Açıklamalı Meâli. Samsun: Ceylan Basım, 2009.
• Piriş, Şaban. Kur’an-ı Kerîm Türkçe Anlamı. Kayseri: Okyanus Yayıncılık, ts.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîḥu’l-ġayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420.
• Sadak, Bekir. Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlatımı. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1989.
• Sülün, Murat. Kur’ân-ı Kerim ve Türkçe Anlamı. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2012.
• Şener, Abdulkadir - vd. Yüce Kur’an ve Açıklamalı-Yorumlu Meâli. İzmir: Tibyan Yayıncılık, 2020.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Tekin, Ahmet. Lügatli Tefsirî Meal/Kur’an’ın Anlaşılmasına Doğru. İstanbul: Kelâm Yayınları, 8. Basım, 2010.
• Toklu, Osman. Dilbilimine Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Toptaş, Mahmut. Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meali. y.y.: Anadolu Gençlik Yayınları, ts.
• Türkmen, Sadık. Akıl ve Bilim Işığında Kur’an’ın Türkçe Çevirisi. İstanbul: Türksad21 Yayıncılık, 4. Basım, 2009.
• Ünver, Mustafa. Kur’ân’ı Anlamada Siyâkın Rolü. Ankara: Sidre Yayınları, 1996.
• Yapar, Şemsettin. Mustafa Kutlu’nun Hikâyelerinde Kontrast Yapı. İstanbul: Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Yavuz, Ali Fikri. Kur’ân-ı Kerîm ve İzahlı Meal-i Âlisi. İstanbul: Sönmez Neşriyat, 1984.
• Yazıcı, Hüseyin. Örnekleriyle Arapçada Bağlaçlar ve Yapılar. İstanbul: Dağarcık Yayınları, 1998.
• Yazır, Elmalılı Hamdi - Haz. Dücane Cündioğlu. Kur’an-ı Kerîm ve Meâl-i Şerifi. İstanbul: Gerçek Hayat Yayınları, 2002.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dîni Kur’ân Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Yayınları, 1979.
• Yazır, Muhammed Hamdi. Kur’ân-ı Kerim ve Türkçe Meâli. Haz. Yakup Çiçek - Necat Kahraman. İstanbul: Temel Neşriyat, ts.
• Yüksel, Edip. Mesaj Kuran Çevirisi. İstanbul: Ozan Yayıncılık, 2013.
• Zebîdî, Muhammed Murteza. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. thk. Heyet (Kuveyt: et-Türasü’l-A’rabî, 1997). 40 Cilt. Kuveyt: et-Türasü’l-A’rabî, 1997.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî. Meâni’l-Ḳurʾân ve i’râbuhu. thk. Abdülcelil Abduh Şelebî. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1988.
• Zeccâcî, Ebu’l-Kâsım Abdurrahman b. İshâk. Kitâbu hurûfi’l-meânî. thk. Ali Tevfîk el-Hamed. Ürdün: Müessesetü’r-Risale, ts.
• Zemahşerî, Cârullah Muhmûd b. Ömer. Esâsü’l-belâġa. thk. Muhammed Bâsil Uyûnu’s-Sûd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Zemahşerî, Cârullah Muhmûd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’Arabî, 3. Basım, 1407.