Zeydîyye Mezhebi, İmamet Anlayışı ve Sahabe Hakkındaki Görüşleri

Yıl 2015, Cilt: 1 Sayı: 2, 93 - 118, 15.01.2015

Mehmet Ümit

Öz

Zeydiyye, Şia’nın Ehl-i Sünnet’e en yakın kolu olup, sahâbe hakkındaki görüşleri imâmet anlayışları çerçevesinde şekillenmiştir. Zeydîler, Hz. Peygamber döneminde sahâbenin İslam’a bağlılıkları, sadâkatle İslam’a hizmet ettikleri ve Hz. Ali’nin Hz. Peygamberden sonra sahâbenin en faziletlisi olduğu hususunda müttefiktirler. Ancak bundan sonra onlar hakkındaki görüşleri imâmet anlayışları ve sahâbenin halife seçimlerindeki tutumlarına paralel olarak şekillenir.

Bu çerçevede Cârûdîler Hz. Ali’den önce halife olan sahabeyi gâsıp olarak niteleyip, onları ve taraftarlarını kötüleyip, tekfirle itham ederler. Onlardan ilim alınamayacağını belirtirler. Dinî bilgi için Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin evladına dayanırlar. Betrîler ve Süleymânîler ise, genel olarak sahâbeyi hayırla anarlar ve onlardan ilim alınabileceği, ilimde hiç kimsenin ayrıcalıklı kılınmadığı anlayışını benimserler. Zeydî imamları ve alimleri ise genel olarak sahâbeye karşı tevellî tutumunu benimseyenler ve sahâbe hakkında kötü- leme ve fıskla nitelemeye karşı olmakla birlikte dostluk veya düşmanlık tutumunu benimsemeyip, çekimser kalanlar şeklinde iki temel yaklaşıma sahiptirler. Ancak şunu da ifade etmek gerekir ki onlar, Muaviye b. Ebî Süfyan, Amr b. As, Ebû Musa el-Eş’arî gibi bazı şahısları söz konusu sahâbe içerisine dahil etmezler. Fa- ziletleri hususunda Hz. Ali’den önceki halifelerden Hz. Ebû Bekir ve Ömer’den bahsederken Hz. Osman’a pek atıfta bulunmazlar. Çağdaş Zeydî alimler de Zeydî imamlarının sahâbe hakkındaki anlayışlarına paralel bir tutum benimserler.

Anahtar Kelimeler

"Zeydiyye, imâmet, Sahâbe, Carudîler, Betrîler, Süleyman b. Cerîr, Zeyd b. Ali, el-Hâdî İle’l-Hakk., El Kasım Er-ressi

Kaynakça

• Abdu’r-Refî’, Cunbiş-i Zeydiyye der İran, İntişârât-ı Âzâd-ı Endişân, Tahran 1359. Abdullah b. Hamza, Mansûr Billâh Abdullah b. Hamza b. Süleymân (614/1217), Mecmûu resâili’l-İmâm Mansûr Billâh Abdullah b. Hamza, thk. Abdüsselâm b. Abbâs el-Vecîh, Merkezü’l-Adl ve’t-Tevhîd-Dâru’lİmâm Zeyd b. Ali es-Sekâfiyye, San’a-Sa’de 1423/2002. ……. , el-Ikdu’s-semîn fî ahkâmi’l-eimmeti’l-hâdîn, thk. Abdüsselâm b. Abbâs el-Vecîh, Müessesetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekâfiyye, Ammân 1421/2001. ……. , Kitâbu’ş-Şâfî, I-IV (iki ciltte), Mektebetü’l-Yemeni’l-Kübrâ, San’a 1986, c. I, s. 176 vd. Abrahamov, Binyamin (İng. Giriş ve notlarla nşr.), al-Kâsim b. Ibrâhîm on the Proof of God’s Existence Kitâb al-Dalîl al-Kabîr, E.J. Brill, Köln-New York-Kobenhavn 1990. Abrahamov, Binyamin, “The Tabaristânis’ Question Edition and annotated translation of one of al-Kâsim ibn Ibrâhîm’s Epistles”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 11 (Jerusalem 1988), ss. 16-54. Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed (429/1037), Mezhepler Arasındaki Farklar, çev.: Ethem Ruhi Fığlalı, TDV yayınları, Ankara 1991. Bedruddîn el-Hûsî, Tahrîru’l-efkâr, thk. Seyyid Ca’fer el-Hüseynî, Mecmau’l- A’lemî li Ehl-i Beyt, Kum 1417/1997. Belâzürî, Ahmed b. Yahya b. Câbir (279/892), Kitâbu cümelin min Ensâbi’leşrâf, I-XIII, Tahk. ve takd.: Süheyl Zekkâr-Riyâd Ziriklî, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1417/1997. Büyükkara, Mehmet Ali, “Sosyal, Siyasi ve Dinî Yönleriyle Yemen Hûsî Hareketi”, Dîvân, c. 16, sayı: 30 (2011/1), ss. 115-152. Doğan, İsa, Zeydiyye’nin Doğuşu ve Görüşleri, Samsun 1996. ……. , “Zeydiyye Mezhebi”, Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu, İSAV yay. , İstanbul 1993, ss. 557-600. Ebû Ca’fer et-Tûsî, Muhammed b. el-Hasan b. Ali (460/1067), İhtiyâru ma’rifeti’r- ricâl el-ma’rûf bi ricâli’l-Keşşî, thk. Hasan el-Mustafâvî, Dânişgâh-ı Meşhed, Tahran 1348. el-Hâkim el-Cüşemî, Ebû Sa’d el-Muhassin b. Muhammed (494/1101), Nuhab min kitâbi celâi’l-ebsâr [Wilferd Madelung (nşr.), Ahbâru eimmeti’z-Zeydiyye fî Taberistân ve Deylemân ve Gîlân, içinde ss. 119-133), Orient- Institut, Beirut 1987. Emîr Hüseyin b. Bedrüddîn Muhammed (663/1265), Yenâbiu’n-nasîha fi’lakâidi’s- sahîha, thk. Murtazâ b. Zeyd Mahatvarî Hasenî, Mektebetü Bedr, San’a 1420/1999. Fuâd, Abdulfettah Ahmed, el-İmâmu’z-Zeydî Ahmed b. Süleymân (500-566) ve ârâuhu’l-kelâmiyye, Riyad 1986. 116 Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergi si Gökalp, Yusuf, Zeydîlik ve Yemen’de Yayılışı, Basılmamış Doktora Tezi, AÜSBE, Ankara 2006. ……. , “Zeydiyye mezhebinin görüşleri, kültürel mirası ve İslam düşüncesine katkıları”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2007), ss. 95-112. ……. , Zeydîlik ve Taberistan’da Yayılması, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, AÜSBE, Ankara 1999. Hâdî İlelhak, Yahya b. Hüseyin (298/910), Usûlü’d-Dîn, (tahk. Abdullah b. Muhammed eş-Şâzelî, Mecmûu Resâil-i’l-Hâdî ile’l-Hak içinde) Müessesetü’l-İmam Zeyd b. Ali es-Sekâfiyye, Ammân 1421/2001, ss. 191-196. ……. , fî tesbîti’l-imâme, (Kitâbu’l-Müntehâb ve yelîhi eydan Kitâbu’l-Fünûn içinde ss. 493-504) Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, San’a 1414/1993. ……. , Kitâbu’s-siyer (Kitâbu’l-Ahkâm fî beyâni’l-helâl ve’l-harâm, içinde c. II, ss. 359-411) Mektebetü’l-Yemeni’l-Kübrâ, San’a 1990. Hayyât, Ebu’l-Hüseyin Abdurrahim b. Muhammed b. Osman (300/912), Kitâbu’l-intisâr ve’r-reddu alâ İbni’r-Râvendî el-mulhid, Mektebetü Külliyâti’l-Ezheriyye-Dâru’n-Nedveti’l-İslâmiyye, Beyrut-Kâhire 1987- 1988. Himyerî, Ebû Saîd Neşvân (573/1175), el-Hûru’l-în, thk. Kemal Mustafa, Dâru Âzâl-Mektebetü’l-Yemeniyye, Beyrut-San’a 1985. İbn Ebî Hâtim er-Râzî, Ahmed b. Hamdan b. Ahmed (322/934), Kitâbu’z-Zîne, thk. Abdullah Sellûm es-Samerrâî, Dâru Vâsıt, Bağdad 1982. İbnü’l-Murtazâ Ahmed b. Yahya (840/1436), Mukaddimetü’l-bahri’z-zahhâri’l- câmi’ limezâhibi ulemâi’l-emsâr [Muhammed Yahya Behrân es-Sa’dî (907/1502)’nin Kitâbu’l-cevâhiri’l-ahbâr ve’l-âsâr’ı ile birlikte], tsh.: Kâdî Abdullâh b. Abdulkerim el-Curâfî, Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, San’a 1409/1988. İmâmu’l-Murtazâ Muhammed b. Yahya el-Hâdî İlelhak (310/922), Mecmûu kütübi ve resâili’l-İmâm el-Murtazâ, Mektebetü’t-Türâsi’l-İslâmî, Sa’de 1423/2002. ……. , Kitâbu’l-usûl, thk. Abdullâh b. Hammûd el-Izzî, Merkezü’l-Adl ve’t- Tevhîd-Müessesetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekâfiyye, Sa’de-Ammân 1421/2001. İzzân, Muhammed Yahya Sâlim, es-Sahâbe ınde’z-Zeydiyye, San’a 1424/2004. Kâsım b. Muhammed ez-Zeydî (ö.1029/1620), el-Esâs liakâidi’l-ekyâs fî ma’rifeti Rabbi’l-âlemîn, thk. İsa Doğan, Samsun 1998. Kasım b. Muhammed, İmam Mansur Billah (1029/1620), Mecmuu kütübi ve resaili’l-İmam Mansur Billah Kasım b. Muhammed, el-Kısmu’l-Evvel, thk. Muhammed Kasım Muhammed Müvekkil, Müessesetü’l-İmam Zeyd b. Ali es-Sekafiyye, San’a 1424/2003. Ressî, Kâsım b. İbrâhim (246/860), er-Redd ale’z-zındîk İbnü’l-Mukaffa (Mecmûu kütübi ve resâili’l-İmâm el-Kâsım b. er-Ressî, içinde c. I, ss. Zeydiyye Mezhebi, İmamet Anlayışı ve Sahâbe Hakkındaki Görüşleri 117 319-385), thk. Abdülkerîm Ahmed Cedbân, Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, San’a 1422/2001. ……. , Mesâilü’l-Kâsım, (Mecmûu kütübi ve resâili’l-İmâm el-Kâsım b. er-Ressî, içinde c. II, ss. 551-663), thk. Abdülkerîm Ahmed Cedbân, Dâru’l-Hikmeti’l- Yemâniyye, San’a 1422/2001. Khan, M.S., “The Early History of Zaydî Shî’ism in Daylamân and Gîlân”, ZDMG, Band 125 (1975), Wiesbaden, ss. 301-314. Kohlberg, Etan, The Attitude of the Imâmî Shî’is to the Companions of the Prophet, Ph.D. Dissertation, Oxford University, Oxford 1971. ……. , “Some Imami Shi’i Views on the Sahaba” Jerusalem Studies in Arabic and Islam, V (1984), 143-75. ……. , “Etan Kohlberg, “Some Zaydī Views on the Companions of the Prophet”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 39, No. 1 (1976), ss.. 91-98. Kummî-Nevbahtî, Şiî Fırkalar Kitâbu’l-makâlât ve’l-fırak-Fıraku’ş-Şia, çev.: Hasan Onat-Sabri Hizmetli-Sönmez Kutlu-Ramazan Şimşek, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2004. Madelung, Wilferd, “Batriyya or Butriyya”, EI(2) Supplement, c. XII, Leiden- Brill 2004, ss. 129-130. ……. , “Zaydiyya”, EI(2), c. XI, E.J. Brill, Leiden 2002, ss. 477-481. ……. , Religious Trends in Early Islamic Iran, The Persian Heritage Foundation, New York 1988. ……. , “Alids of Tabarestân, Daylamân and Gîlân”, Eır, c. I, s. 885. Mahatvarî, Murtazâ b. Zeyd (nşr.), es-Sahabe beyne’l-ifrât ve’t-tefrît, Mektebetü Bedr, San’a 2012. Malatî, Ebu’l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed b. Abdirrahman (377/987), et- Tenbîh ve’r-red alâ ehli’l-ehvâ ve’l-bida’, tah.: Muhammed Zâhid b. Hasan el-Kevserî, el-Mektebetü’l-Ezheriyyetü li’t-Türâs, Kâhire 1993. Mizzî, Cemaluddin Ebi’l-Haccac Yusuf (742/1341)), Tehzîbu’l-kemâl fi esmâi’r-ricâl, I-XXXV, thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf, Muessesetü’r-Risale, Beyrut 1992. Muhallî, Ebü’l-Hasan Hüsameddin Humeyd b. Ahmed (652/1254), Hadâiku’lverdiyye fî menâkıbi eimmeti’z-Zeydiyye, I-II, Mektebetü Bedr li’t-Tıbâ’a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî’, San’a 1423/2002. Müeyyedî, Allâme Mecdüddîn b. Muhammed b. Mansûr el-Hüseynî, Levâmiü’l- envâr fî cevâmi’i’l-ulûm ve’l-âsâr ve terâcimi ûli’l-ilmi ve’l-enzâr, IIII, Mektebetü Türâsi’l-İslâmî, Sa’de 1414/1993. Nâşî el-Ekber, Ebu’l-Abbâs Abdullâh b. Muhammed b. Şirşîr (293/906), Mesâilu’l- imâme ve muktetefât min kitâbi’l-evsat fi’l-makâlât, thk. Josef van Ess, Beyrut 1971. Seyyid Sârimuddîn el-Vezîr, Seyyid Sârimuddîn İbrâhim b. Muhammed el- Vezîr (914/1508), el-Feleku’d-devvâr fî ulûmi’l-hadîs ve’l-fıkh ve’l-âsâr, thk. Muhammed Yahya Sâlim İzzân, Mektebetü’t-Türâsi’l-İslâmî-Dâru’t- Türâsi’l-Yemenî, Sa’de-San’a 1415/1994. 118 Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergi si Subkî, Takıyyuddîn Ali b. Abdi’l-Kâfî eş-Şâfiî (756/1355), es-Seyfu’l-meslûl alâ men sebbe’r-Resûl, thk. İyâd Ahmed el-Ğavc, Dâru’l-Feth, Dâru’l-Feth, Ammân 1421/2001. Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdulkerim (548/1153), el-Milel ve’nnihal, I-III, tsh.: Ahmed Fehmî Muhammed, Dâru’s-Surûr, Beyrut 1368/1948. Ümit, Mehmet, Zeydiyye-Mu’tezile Etkileşimi Zeyd b. Ali’den Kâsım er-Ressî’nin Ölümüne Kadar, İSAM yayınları, İstanbul 2010. ……. , “Zeydîlerin Sahabe Hakkındaki Görüşleri”, İslam Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahabe –Sahabe Kimliği ve Algısı-, İSAV-Ensar Neşriyat, İstanbul 2013, ss. 379-388. ……. , “Ehl-i Beyt Merkezli Yaklaşımlarda Sahabe İmajı: Zeydiyye Örneği”, Hz.Muhammed (s.a.v.) ve Evrensel Mesajı (20-22 Nisan 2007), Çorum 2007 içinde, ss. 217-228. Yahya b. Hamza el-Hüseynî (747/1346), Risale Vâzie li’l-mu’tedîn an sebbi Sahabe, Meahâ İrşâdu zevi’l-fiten li ib’âdi Gulâtı’r-Ravâfıd mine’l-Yemen, te’lîfu Ebî Abdirrahman Mukbil b. Hâdî el-Vâdiî, Mektebetü’t-Tev’ıyyeti’l- İslâmiyye, Dâru’l-Hadîs bi Dimâc, Kâhire 1409. Yaşaroğlu, Hasan, Taberistan Zeydîleri, Basılmamış Doktora Tezi, Marmara Üniv. Sos. Bil. Ens. , İstanbul 1998. Zehebî, Ebû Abdullah Şemsuddin b. Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347), Siyeru a’lâmi’n-nubelâ, I-XXV, thk. Şuayb Arnavut, Müessesetu’r- Risale, Beyrut 1993. ……. , Ebû Abdullah Şemsuddin b. Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347), Mizânu’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl [Ebu’l-Fadl Abdulkerîm b. Hüseyin el-Irâkî (806/1422)’nin Zeylu mîzâni’l-i’tidâl’i ile birlikte], I-VIII, thk. Ali Muhammed Muavved-Âdil Ahmed Abdulmevcûd-Abdulfettâh Ebû Sünne, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1416/1995.