MUHAMMED MEDENÎ TRABZONÎ VE RİSÂLE FÎ BEYÂNİ MÂ YÜZEKKER VE YÜENNES VEMÂ YETBEUHÛ MİNE’L-FEVÂİDİ’L-MÜHİMME ADLI ESERİ

Yıl 2020, Cilt: 6 Sayı: 2, 359 - 420, 15.12.2020

Ali Bulut

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2020.6.2.04

Öz

Muhammed el-Medenî et-Trabzonî ve Risâle fî Beyâni mâ Yüzekker ve Yüennes vemâ Yetbeuhû mine’l-Fevâidi’l-Mühimme Adlı Eseri

Öz

Muhammed et-Trabzonî’nin tam adı Muhammed b. Mahmûd b. Salih b. Hasan et-Trabzonî el-Medenî el-Hanefî’dir. Hicri 1100 (m. 1688-1699) senesinde Trabzon’da doğdu. Trabzon’dan sonra İstanbul, Mekke, Medine, Şam ve Kudüs’te bulundu. Trabzonî’nin hadis, siyer ve Arap dili başta olmak üzere çeşitli ilim dallarında 50’den fazla eseri vardır. Bu eserlerin tamamına yakınının Süleymaniye Kütüphanesi’nde el yazma nüshaları mevcuttur. Konumuz olan bu risâlesinde müzekkerlik-müenneslik yönünden ortak olan kelimeleri alfabetik olarak ele alan Trabzonî, tespitimize göre Ebü’l-Abbâs Hatîbüddehşe Ahmed b. Muhammed b. Alî el-Feyyûmî (ö. 770/1368)’nin el-Misbâhu’l-Münîr fî Garîbi’ş-Şerhi’l-Kebîr li’r-Râfiʿî adlı eseriyle Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb b. Muhammed el-Fîrûzâbâdî (ö. 817/1415)’nin el-Kâmûsü’l-Muhît adlı sözlüklerinden iki temel kaynak olarak yararlanmıştır. Bu makale üç kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısımda Muhammed el-Medeni et-Trabzonî’nin (ö. 1200/1786) hayatı ve eserleri hakkında bilgi verilmiş, ikinci kısımda müzekkerlik ve müenneslikle ilgili risâlesinin adı ve muhtevası, yöntemi, müellife aidiyeti, literatürdeki yeri ve kaynakları ele alınmıştır. Ardından da tahkikte takip edilen yöntem zikredilmiştir. Üçüncü kısımda ise metin tahkiki yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

müzekkerlik, müenneslik, sözlük, Muhammed el-Medeni

Muhammad al-Madani al-Trabzoni and his Risalah fî Beyâni Mâ Yuzekker ve Yuennes vemâ Yetbeuhû mine’l-Fevâidi’l-Muhimme

Öz

The full name of Muhammed et-Trabzon is Muhammed b. Mahmûd b. Salih b. Hasan et-Trabzonî el-Medenî el-Hanefî. He was born in 1100 in Hijri (1688-1699 AD). After Trabzon, he had been in Istanbul, Mecca, Medina, Damascus and Jerusalem. Trabzonî has more than 50 works in various sciences, especially in hadith, seerah and Arabic language. Almost all of these works have manuscripts in the Library of Süleymaniye at the section of Devr-i Hamîdî. In this treatise, as we found out, Trabzonî, studied the words that were considered and used as mudhakkar (masculine) –muannath (feminine), alphabetically and benefited in his work from two main sources. They are Feyyûmî’s (d. 770/1368) el-Misbâhu'l-Münîr and Fîrûzâbâdî’s (d. 817/1415) el-Kâmûsü’l-Muhît. This article consists of two parts. In the first part, the life and works of Muhammed al-Medeni et-Trabzonî (d. 1200/1786) was studied as well as, the content of his treatise, which deals with mudhakkar-muannath words in Arabic, and his method, sources and place in the literature were discussed. In the second part, the edition criterion of the treatise will be made.

Anahtar Kelimeler

Muhammed el-Medeni, Mudhakkar, Muannath, Dictionary

Kaynakça

• Arslan, Ahmet Turan. “Eski Yazma Kitap ve Belgelerde Kullanılan Kısaltma ve Rumuzlar”, XIV. Türk Tarih Kongresi (Ankara 9-13 Eylül 2002): Kongreye Sunulan Bildiriler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2005, II/2, ss. 1533-1549.
• Aydın, Emin. Muhammed b. Mahmud et-Trabzonî el-Medenî’nin (v. 1200/1786) “ed-Dürerü’s-Semîne” Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 2011.
• Benli, Ali. “Muhammed el-Medenî et-Trabzûnî ve Risâle fî Beyâni’l-Ezdâd’ı”. Eskiyeni (31/Güz 2015): 147-172.
• Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. I-III, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333-42.
• Dinkoz, Şemsüddin Ahmed. Şerhu Merâhi’l-Ervâh. Şeriketü Mektebeti ve Matbaati Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâdüh bi-Mısr, 1379/1959.
• Durmuş, İsmail. “Müzekker ve Müennes”. DİA, XXXII, 243-245.
• Durmuş, İsmail. “Sözlük”, DİA. XXXVII, 398-401.
• Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl ed-Darîr el-Mürsî. el-Muhkem ve’l-Muhîtu’l-Aʻzam. nşr. Abdülhamîd Hindâvî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1421/2000.
• ed-Demîrî, Kemâlüddin Hayâtü’l-Hayevâni’l-Kübrâ, nşr. Esʻaf el-Fâris, Dimaşk 1992.
• el-Bağdâdî, İsmâil Paşa, Hedi.yyetü’l-Ârifîn Esmâü’l-Müellifîn ve Âsârü’l-Musannifîn. İstanbul 1951.
• el-Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd el-Fârâbî. es-Suhâh Tâcü’l-Arûs ve Sıhâhu’l-Arabiyye. nşr. Ahmed Abdülgafûr Attâr, Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut 1407/1987.
• el-Eşmûnî, Ebü’l-Hasen Muhammed b. İsa Nuruddin eş-Şâfiî. Şerhu’l-Eşmûnî alâ Elfiyyeti’bni Mâlik. yy ts.
• el-Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. el-Herevî. Tehzîbü’l-Lüga. nşr. Muhammed Ivaz Murʻib, yy 2001.
• el-Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahya b. Ziyad. el-Müzekker ve’l-Müennes. nşr. Ramazan Abdüttevvâb, Dâru’t-Türâs Kahire ts.
• el-Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed Ali el-Mukrî. el-Misbâhu’l-Münîr fî Gâribi’ş-Şerhi’l-Kebîr li’r-Râfiî. el-Mektebetü’l-İlmiyye, Beyrut ts.
• el-Fîrûzâbâdî, Ebû Tâhir Muhammed b. Yakûb, el-Kâmûsü’l-Muhît. Ed. Muhammed Naîm el-Irksûsî, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1426/2005.
• el-Irâkî, Abdurrahim b. Huseyn Zeynuddin. ed-Dürerü’s-Seniyye fî Sîreti Hayri’l-Beriyye. Süleymaniye Kütüphanesi Süleymaniye (Camii) Bölümü no. 297.9, demirbaş no: 01071-002, vr. 5b-37a.
• el-Kuhunduzî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. İbrahim ed-Darîr. ed-Darîrî fi’n-Nahv (Risâletü’l-Kuhunduzî fin-Nahv). Matbaa Hüseynî Feyyâz, yy 1916ç
• el-Mutarrizî, Ebü’l-Feth Nâsır b. Abdüsseyyid Ebi’l-Mekârim b. Ali Burhanüddin el-Havârizmî. el-Muğrib fî Tertîbi’l-Muʻrib. Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, yy ts.
• el-Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcilârifîn b. Nûriddîn Alî el-Haddâdî. el-Ucâletü’s-Seniyye alâ Elfiyyeti’s-Sîrati’n-Nebeviyye. Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, no. 828/1, vr. 1b-169b.
• en-Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmud Hâfizu’d-Dîn. Tefsîru’n-Nesefî (Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Tevîl). nşr. Yusuf Ali Bedevî, Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, Beyrut 1419/1998.
• en-Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Minhâc Şerhu Sahîhi Müslim b. el-Haccâc. Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1392.
• er-Râzî, Ebû Abdillah Zeynüddin Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdülkâdir el-Hanefî. Muhtâru’s-Sıhâh. nşr. Yusuf eş-Şeyh Muhammed, el-Mektebetü’l-Asriyye – ed-Dâru’n-Nemûzeciyye, Sayda 1420/1999.
• es-Suyûtî, Celalüddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. el-Müzhir fî Ulûmi’l-Luga ve Envâihâ. nşr. Fuad Ali Mansûr, Beyrut 1418/1998.
• et-Trabzonî, Muhammed b. Mahmûd b. Salih b. Hasan el-Medenî el-Hanefî. Risâle fî Beyâni mâ Yüzekker ve Yüennes vemâ Yetbeuhû mine’l-Fevâidi’l-Mühimme. Süleymaniye Kütüphanesi, nr. 1068, vr. 227b-234a.
• ez-Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Hüseynî. Tâcü’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs. nşr. Heyet, Dâru’l-Hidâye, yy ts.
• ez-Zemahşerî, Ebu'l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf an Hakâikı Gavâmizi’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Ekâvîl fî Vücûhi’t-Te’vîl. Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 1407.
• ez-Zemahşerî, Ebu'l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Mufassal fî Sanʻati’l-İʻrâb. nşr. Ali Bû Mülhım, Mektebetü’l-Hilâl, Beyrut 1993.
• ez-Ziriklî, Hayruddîn. el-A‘lâm, Kâmûsu Terâcim li Eşheri’r-Ricâl ve’n-Nisâ mine’l-Arab ve’l-Müstaʻribîn ve’l-Müsteşrikin. I-X, yy., ts.
• İbn Kemal Paşa. el-Felâh fî Şerhi’l-Merâh. (Dinkoz’a ait Şerhu Merâhi’l-Ervâh’ın hâmişinde), Şeriketü Mektebeti ve Matbaati Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâdüh bi-Mısr, 1379/1959.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemü’l-Müellifîn: Terâcimü Musannifi’l-Mütübi’l-Arabiyye. I-XV, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Muhtar, Cemal. “İslam’da Sözlük Çalışmaları”. MÜİF Dergisi, S. 3, İstanbul 1985, ss. 363-370.
• Mollaibrahimoğlu, Süleyman. Yazma Eserler Terminolojisi, Ensar Neşriyat, İstanbul 2007.
• Seyyidoğlu, Mahmud. “Bir Osmanlı Âlimi: Muhammed Trabzonî”. çev. Ömer Faruk Tokat, Rihle, yıl 2, sayı 5-6, Nisan-Eylül 2009, Rebiulevvel-Şevval 1430.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr Amr b. Osman b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. nşr. Abdüsselam Muhammed Harun, yy 1408/1988.
• Sula, Murat. “Muhammed b. Mahmud b. Salih b. Hasan et-Trabzûnî el-Medenî ve Ruseyyiletun fî Beyân al-Alfâzı’l-letî Yestevî fîha’l- Mufredu ve’l-Musennâ ve’l-Cem‘u ve’l Muzekkeru ve’l-Muennes İsimli Risalesi”. DEÜİFD, XXXII (2010): 77-110.