Ebu Hanife’de Tekfirin Problematik Boyutu

Yıl 2020, Cilt: 6 Sayı: 2, 259 - 296, 15.12.2020

Fikret Soyal

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2020.6.2.01

Öz

Çeşitli itikadî fırkaların ortaya çıktığı hicrî II. asırda, akılcı dinî söylemin ilk temsilcilerinden biri sayılan Ebu Hanife’nin itikadî konularda söz söylemesi, sonraları İslâm düşüncesini savunmayı gaye edinen sünnî kelâm anlayışının temellerinin atılması anlamına gelmektedir. Nitekim onun görüşlerinin tamamına yakını Matürîdîlik, bir kısmı da Eş’arîlik tarafından sürdürülmüştür. O, yaşadığı dönemde itikadî meselelere ilişkin farklı metodolojik yaklaşımıyla dikkat çekmiştir. Ebu Hanife’nin dinin aklen temellendirilmesi noktasında öne çıkan isimlerden olması ve bu kimliğini/duruşunu taassup olarak değerlendirilebilecek fikir ve görüşler karşısında da sürdürmesi, “ehl-i kıblenin tekfîri” meselesinde bir kez daha karşımıza çıkmaktadır. Bu noktada mü’minleri kuşatıcı bir ilke olan “ehl-i kıblenin tekfîr edilmemesi” ilkesini ilk defa ortaya atan isim olarak onun konumu daha mutedil bir çizgide durmaktadır. İmân-Amel münasebeti tartışmaları bağlamında tekfîr meselesini ehl-i kıblenin tekfîri merkezinde incelemesi, araştırmacılar için onu ayrı bir konumda değerlendirmeyi zorunlu kılmaktadır. “Tekfîr konusu”na odaklanırken Ebu Hanife’den hareketle ehl-i kıblenin kimliğinin açıklanması ve bununla kimlerin kastedildiğinin ortaya çıkarılması makalenin temel amacını oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tekfir, Ebu Hanife, Kelam, Mürtekib-i Kebîre, Ehl-i kıble, Zarurât-ı diniyye

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

yok

Teşekkür

yok

The Problematic Dimension of Takfir in Abu Hanifa

Öz

In the 2nd century of the Hijri calendar, when various believer groups emerged, the fact that Abu Hanifa, one of the first representatives of rational religious discourse, spoke about the subject of religious issues, means laying the foundations of the Sunni understanding of theology afterwards. Indeed, Selefîlik, Asaira and Maturidite maintained his views. During his lifetime, he drew attention with his different methodological approach to Islamic issues. The fact that Abu Hanifa is one of the prominent names in the rationale of religion and that he maintains his identity/stance in the face of ideas and opinions that can be evaluated as ‘taassup’ once again appears in the issue of “the takfir of the people of the Qiblah.” At this point, his position should be seen as standing in a rather moderate line as the name that first introduced the principle of “not declaring the people of the Qiblah,” which is a surrounding principle for believers. In the context of the debates on the Iman-Amel relationship, the examination of the issue of ‘takfir’ in the center of the ‘takfir of the people of the Qiblah’ obliges the researchers to evaluate it in a separate position. The main purpose of the article is to reveal the identity of the people of Qibla with reference to Abu Hanifa and to discuss who this refers to while focusing on the subject of “Takfir.”

Anahtar Kelimeler

Kelam, Mürtekib-i Kebire, Ehl-i qibla, Zarurat-ı diniyye, Takfir, Abu Hanifa

Proje Numarası

yok

Kaynakça

• Abdülhamid, İrfan. İslam’da itikâdî mezhepler ve akaid esasları, Çev. Mustafa Saim Yeprem Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2011.
• Akkuş, Süleyman. “Balıkesir’li Bir Osmanlı Âlimi İmam Birgivî’nin Elfâz-ı Küfür Değerlendirmeleri Üzerine Bir Zihniyet Çözümlemesi”, Balıkesirli Bir İslâm Âlimi İmam Birgivî. Ed. Mehmet Bayyiğit v.dğr. Balıkesir: 2: 19-45. 2019.
• Altıntaş, Ramazan. “Ebû Hanîfe’nin (ö. 150/767) Akıl-Vahiy Anlayışı”, Kelâm Araştırmaları Dergisi [Kader], 2/1, (2004): 3-22.
• Altıntaş, Ramazan. “Ebû Hanîfe’nin Kelâm Metodu ve “el-Fıkhu’l-Ekber” Adlı Eserine Yöneltilen Bazı İtirazlar”, İslâmî Araştırmalar, 15/1-2 [Ebû Hanîfe Özel Sayısı], (2002): 185-205.
• Arslan, Hulusi. “Ebû Hanîfe’nin İtikâdî Görüşleri” Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, 12/24, (2019): 37-68.
• Bağdâdî, Ebû Mansur Abdülkāhir b. Tahir b. Muhammed Temimi Abdülkahir. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ ve beyânü’l-fırḳati’n-nâciye minhüm. Thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Kahire: Dârü't-Türas, ts.
• Bedevi, Abdurrahman. Meẕâhibü’l-islâmiyyîn. 2 c. 2. bs. Beyrut: Dârü'l-İlm li'l-Melayin, 1979.
• el-Beyazizade, Kemaleddin Ahmed b. Hasan b. Sinaneddin el-Bosnevi. el-Uṣûlü’l-münîfe li’l-İmâm Ebî Ḥanîfe. haz. İlyas Çelebi. (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2014).
• el-Beyazizade, Kemaleddin Ahmed b. Hasan b. Sinaneddin el-Bosnevi. İşârâtü’l-merâm min ʿibârâti’l-İmâm, thk. Yusuf Abdürrezzak, Pakistan: Zam Zam Publishers, 2004.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “Hâricîliğin Modern Bir Görüntüsü Olarak Tekfîrcilik”, İç Tehdit ve Riskler Işığında İslâm Dünyasının Geleceği İstanbul: İnsamer, 2016.
• el-Eş‘arî, Ebu’l-Hasan. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfü’l-muṣallîn, yay. haz. Ömer Aydın-Mehmet Dalkılıç, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Çelebi, İlyas. “el-Uṣûlü’l-münîfe”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012, 42: 220-221.
• Ebu Hanife, Nu’mân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh Ebu Hanife, el-Fıḳhu’l-ekber, Haz. Mustafa Öz, İstanbul: İFAV yayınları, 2011.
• Ebu Hanife, Nu’mân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh Ebu Hanife, el-Vasiyye, Haz. Mustafa Öz, İstanbul: İFAV yayınları, 2011.
• Ebu Hanife, Nu’mân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh Ebu Hanife, Fıḳhu’l-ebsât, Haz. Mustafa Öz, İstanbul: İFAV yayınları, 2011.
• Eraslan, Yunus. “Erken Dönemde Hanefî-Mâtürîdî Kelâm Sisteminin Tasavvufla İlişkisi” Doktora Tezi, Gaziantep Üniversitesi, 2019.
• Eraslan, Yunus. “Klasik Kelam İlminde İmanın Sosyal Boyutu” Oş Devlet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi İlmi Dergisi. 28, (2020).
• Esen, Muammer. “Tekfîr Söyleminin Dinî ve İdeolojik Boyutları”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 52/2, (2011).
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İslam’da Müsamaha (Fayṣalü’t-tefriḳa), Çev. Süleyman Uludağ İstanbul: Dergah yayınları, 2013.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Tehâfütü’l-felâsife, thk. Süleyman Dünya Kahire: Dârü'l-Maârif, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-İḳtiṣâd fi’l-iʿtiḳād. Haz. İbrâhim Agah Çubukçu, Hüseyin Atay. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1962.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zahiri. el-Faṣl fi’l-milel ve’l-ehvâʾ ve’n-niḥal, haz. Ahmed Şemseddin Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996/1416.
• İşcan, Mehmet Zeki. “Taassuba Dayalı Din Anlayışı Karşısında Ebu Hanife Örneği”, EKEV Akademi Dergisi -Sosyal Bilimler-, 13/20, (2004): 59-78.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü'l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl, thk. Abdülhalim Mahmud, Süleyman Dünya Kahire: ed-Darü’l-Mısriyye, 1963.
• Kalaycı, Mehmet. “Kutuplaşma, Konumlanma ve Ayrışma Zemini Olarak Mezheplerde Tekfîr ve Tadlîl Olgusu”, Hayatın Anlamı İmân, Ed. Murat Sülün İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Karaağaç, Hilmi. “Ehl-i Sünnet’e Göre Tekfîr Problematiği”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40, (2013): 163-186
• el-Kârî, Ebü'l-Hasan Nureddin Ali b. Sultan Muhammed Ali. Şerḥu kitâbi'l-fıḳhi'l-ekber, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2007.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Mu‘tezile’nin Temel Öğretileri”, İslâmî İlimler Dergisi, 12/2 (2017): 43-80.
• Kurt, Fatih. “Şehzade Korkud’a Göre İman-Küfür Sınırı”, Diyanet İlmî Dergi, 56, (2020): 147-170.
• Laoust, Henri. İslâm’da Ayrılıkçı Görüşler, Çev. Ethem Ruhi Fığlalı-Sabri Hizmetli, İstanbul: Pınar Yayınları, 2017.
• Malatî, Ebü'l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed b. Abdurrahman. et-Tenbîh ve’r-red ʿalâ ehli’l-ehvâʾ ve’l-bidaʿ Beyrut: Mektebetü'l-Maârif, 1968.
• el-Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Kitâbü’t-tevḥîd Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İsam Yayınları, 2003.
• el-Murtaza, Ebü'l-Kâsım Alemülhüda Ali b. Hüseyin Şerif. el-İntisar, Kum: Menşuratü'ş-Şerif Er-Radi, 1971.
• en-Nesefî, Ebu’l-Muîn. Kitâbu’t-temhîd fî uṣûli’d-dîn, Kahire: Daru’t-Tabaati’l Muhammediyye, 1986, 193-194.
• Öz, Mustafa. “Ali el-Esvârî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989, 2: 391-392.
• Sarıtaş, Kamil. “Ebu Hanife’nin Akıl Anlayışı”, Uluslararası İmam-ı Azam ve Birlikte Yaşama Hukuku Sempozyumu Tebliğleri, 7-8 Mayıs 2015), (2015), 109-127.
• Şirinovi Aqil. “İslam Mezhebleri Tarihinde Tekfîr”, Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesinin İlmî Mecmuası, (2009): 11/172-189.
• Taşköprüzade, Ebü'l-Hayr İsamüddin Ahmed Efendi. Miftahü's-saade ve misbahü's-siyade fî mevzuati'l-ulum, thk. Kâmil Kâmil Bekrî-Abdülvehhâb Ebü’n-Nûr. Kahire: Dârü'l-Kütübi'l-Hadise, 1968, 3. c.
• et-Teftâzânî, Sa’düddin Mesud b. Ömer. Şerḥu’l-ʿAḳāʾid, 4. bs. Haz. Taha Hakan Alp, İstanbul: İFAV Yayınları, 2017.
• et-Teftâzânî, Sa‘düdd.n Mes‘ûd b. Ömer. el-Maḳāṣıd fî ʿilmi’l-kelâm, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Tunç, Cihat. “Ca’fer b. Harb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992, 6: 549-551.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ebu Hanife”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994, 10: 138-143.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Tekfîr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi İstanbul: TDV Yayınları, 2011, 40: 350-356.
• Yurdagür, Metin. “Ehli Kıble” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994, 10, 515-516.