Rey Selçuklu Mihrabı Alçı Kitâbe ve Süslemeleri

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 1, 87 - 118, 22.06.2021

Kamran Sokhanpardaz

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2021.7.1.03

Öz

Farsça araştırmalarda “İran Sanatının Rönesansı” olarak bilinen Büyük Selçuklu dönemi sanatı ve mimarisi, sonraki dönemlere yadsınamaz bir etki yaratmıştır. Böylece Büyük Selçuklu dönemi sanatı, önceki dönemlerin sanatından etkilenerek, daha sonraki dönemlerin sanat eserleri için ilham kaynağı olmuştur. Buradan hareketle “Rey Selçuklu Mihrabı Alçı Kitâbe ve Süslemeleri” başlığıyla hazırlanmış olan bu makalenin amacı, Rey Selçuklu Mihrabı'nın alçı süsleme ve kitâbelerini tanıtarak, mihrabın mühim özelliklerini ortaya koymak ve böylece etkilenme alanı ile etkileme oranını değerlendirme fırsatı sunmaktır. Rey Selçuklu Mihrabı, yıllarca toprak altında saklanması nedeniyle günümüze oldukça sağlam bir şekilde ulaşmıştır. Araştırmamız neticesinde, söz konusu mihrabın süsleme kompozisyonunun, yazı, bitkisel ve hendesî bezemeler içerdiği; bunun yanı sıra kabartma, kazıma ve ajur tekniğiyle yapıldığı fark edilmiştir. Mihraba ait alçı süslemelerin sanatçısı ile ilgili malumat bulunmamaktadır. Mihrapta herhangi bir kitâbe bulunmamakla birlikte, genel şekil ve süsleme özellikleri bakımından Büyük Selçuklu dönemine ait örnekler ile benzerlik arz etmektedir. Mihrapta işlenen bazı alçı süslemeler, Nîşâbur’da yapılan kazı çalışmalarından çıkan İran’ın ilk İslâmî devirlerine (Miladi X. yüzyıl) ait süslemeler, Abbâsîler Dönemi (Sâmarrâ Şehri / 836-892), Karahanlı (Miladi 840-1212), Gazneli (Miladi 963-1186), Anadolu Selçuklu (Miladi 1075-1308) ve İran’ın İlhanlı dönemi (Miladi 1256-1353) alçı süslemeleri ile büyük ölçüde benzerlik sergilemektedir.

Anahtar Kelimeler

Büyük Selçuklu,, Alçı Süsleme, Kitâbe, Mimari, Mihrap, Rey, İran

Destekleyen Kurum

Ondokuz Mayıs Üniversitesi BAP Birimi

Proje Numarası

PYO.ILH.1904.18.001

کتیبه ها و تزیینات گچبری محرابِ سلجوقیِ ری

Öz

هنر و معماری دوره سلجوقیان که در پژوهش های انجام شده به زبان فارسی از آن به عنوان "دوره نوزایی هنر ایرانی" یاد می شود، تأثیر غیرقابل انکاری بر دوره های پس از خود بر جای گذاشته است. هنر دوره سلجوقیان، ضمن تاثیرپذیری از هنر دوره های گذشته، به منبع الهامی برای هنرمندان ادوار پس از خود بدل شد. هدف از این پژوهش، معرفی کتیبه ها و تزیینات گچی محراب سلجوقی ری، آشکارسازی ارزش های قابل توجه این محراب و ارزیابی حوزه تاثیرپذیری و تأثیرگذاری آن است. محراب سلجوقی ری به دلیل مدفون بودن در زیر زمین برای سالهای بسیار، در شرایط خوبی حفظ شده است. بر اساس نتایج این پژوهش، تزیینات محراب مذکور که شامل کتیبه ها، تزیینات گیاهی و هندسی است با استفاده از تکنیک نقش برجسته سازی، کنده کاری و مشبک سازی ساخته شده است. در خصوص هنرمند سازنده این محراب اطلاعاتی در دست نیست. اگرچه محراب مذکور دارای کتیبه ای حاوی تاریخ ساخت محراب نیست، اما از نظر شکل کلی و ویژگی های تزیینی، قرابت بسیاری میان این محراب و نمونه های برجای مانده از دوره سلجوقیان مشاهده می شود. همچنین تزیینات گچبری این محراب، قابل مقایسه با تزیینات به دست آمده از نیشابور (قرن دهم میلادی)، تزیینات دوره عباسی و مکشوف از شهر سامرا (892-836 میلادی)، تزیینات دوره قره خانیان (1212-840 میلادی)، تزیینات دوره غزنوی (1186-963 میلادی)،تزیینات دوره سلجوقیان آناتولی (1308-1075) و تزیینات دوره ایلخانی (1353-1256) است.

Anahtar Kelimeler

دوره سلجوقیان, تزیینات گچبری, کتیبه, معماری, محراب, ری, ایران

Proje Numarası

PYO.ILH.1904.18.001

Stucco Inscriptions and Ornaments of The Great Seljuk Mihrab of Rey

Öz

The art and architecture of the Great Seljuk period, known as the Renaissance of Persian Art in Persian studies, left an undeniable effect on the following periods. The art of the Great Seljuk period, influenced by the art of the previous periods, became a source of inspiration for the artworks of later periods. The aim of this article is to introduce the stucco ornaments and inscriptions of the mihrab of Ray, to reveal the important values of the mihrab and thus to provide the opportunity to evaluate the influence area and its power of influence. Because of our research, it is found that the ornamental composition of the mihrab includes inscriptions, vegetal and geometric decorations. In addition, these decorations were made in embossing and hollowly technique. There is no information about the artist of the stucco decorations of the altar. Although there is no date inscription on the mihrab, it is similar to the examples of the Great Seljuk period in terms of general shape and decoration features. Also according to the results of this research, the stucco decorations in this mihrab, It is very similar to the decoration of the first Islamic era of Iran, obtained from Neyshabur excavations, stucco decorations discovered from Samarra Exploration, architectural ornaments of the Qarakhanid period, stucco decorations from the Ghaznavid Period, Anatolian Seljuk Architectural decorations and stucco decorations of the Ilkhanid Period of Iran.

Anahtar Kelimeler

Great Seljuk, Stucco Ornament, Inscription, Architecture, Mihrab, Ray, Iran

Proje Numarası

PYO.ILH.1904.18.001

Kaynakça

• Afrvand, K. “Kur’an-hay-i Hatti-i Kufi-i İran”, Miras-i Cavid, 8, (1373): 60-73.
• Curzon, G. N. İran ve Kaziye-I İran. C. I, Çap-i Şeşum, Tercüme-i Gulamali Vehid Mâzenderâni, Tahran: Şirket-i İntişarat-i İlmi ve Ferhengi, 1388.
• Durant, W. Tarih-i Temeddün. Tahran: İkbâl, 1957.
• Deh-Hudâ, A. Lugatnâme. C. II, Tahran: Müessese-i İntişarat ve Çap-i Danişgâh-i Tahran, 1346.
• Godard, A. “L’origine De La Madrasa, De La Mosquee Et Du Caravanserail a Quatre Iwans”, Ars lslamica, 15-16, (1951): 1-9.
• Hall, A. The Persian Expedition 1934. Boston: Bulletin of the Museum of Fine Arts, 1935.
• Herzfeld, E. Die Ausgrabungen von Samarra, Band VI, Geschichte der Stadt Samarra, Hamburg: Verlag von Sachardt & Messtorff, 1948.
• Mehdinijad Moghadam, L. ve Guderzi, M. “Mihrab ve Nukuş-i Be Kar Refteh Der An (Devre-i Selcuki ve İlhani)”, Nakşmayeh, 19, (1393): 7-18.
• Nakşibendi, A. El-A'malu'l Kamile. Cidde: Abdülmaksud Muhammed Sa'îd Hucah, 2005.
• Salih, A. H. Târîhu'l Hatü'l Arabi İber-el Usûru'l Müteâkıbe. C. II, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-Mısriyye, 2017.
• Schmidt, E. “The Bulletin of the University of Pennsylvania Museum 5-6 (1935-36) Excavations at Rayy”, Ars Islamica, 2, (1935): 139-141.
• Seccâdî, A. Seyr ve Tahavvul-i Mihrap Der Mi’mâriyi İslâmî İran Ez Âğazi Tâ Hamlei Moğol. Tahran: İntişarat-i Sazıman-i Miras Ferhengi, 1376.
• Wilkinson, Charles J. Nishapur: Some Early Islamic Buildings and Their Decoration. New York: The Metropolitan Museum of Art, 1986.
• https://www.metmuseum.org/art/collection/search/450115 (Erişim tarihi: 07.11.2020).
• https://www.metmuseum.org/art/collection/search/449150 (Erişim tarihi: 07.11.2020).
• http://sputnikimages.com/hier_rubric/photo/746670.html (Erişim tarihi: 08.11.2020).
• https://www.sanatinyolculugu.com/ozkent-turbeleri/ (Erişim tarihi: 09.11.2020).
• http://www.centralasia-travel.com/upload/photos/7690.jpg (Erişim tarihi: 09.11.2020).
• https://iqna.ir/en/news/3468947/islamic-era-section-of-museum-of-ancient-iran (Erişim tarihi: 10.11.2020).
• https://archnet.org/sites/3923/media_contents/43765 (Erişim tarihi: 10.11.2020).
• https://islamansiklopedisi.org.tr/ (Erişim tarihi: 11.11.2020).
• https://kuran.diyanet.gov.tr/ (Erişim tarihi: 24.12.2019).