An Inadequate Ruler Against Islamic Armies: The Last Sasanian King, Yezdicerd III

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 2, 289 - 307, 25.12.2023

Mehmet Usluer

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2023.9.2.10

Öz

The Sasanians, one of the powerful empires in history, began to lose their power over time due to throne struggles, economic crises resulting from expenditures on wars, and disruptions in social and military areas. This power decline, especially during the time of Prophet Muhammad (peace be upon him), continued to increase. Both internal and external throne struggles disrupted the empire's order. Many male heirs were killed during the throne struggles, leading to some women from the royal family taking over the leadership of the country. This situation created a perception that the empire was weakening, and as a result, Sasanian territories became vulnerable to external attacks. Following these developments, the country's prominent figures placed the young III. Yezdicerd, who would become the last Sasanian emperor, on the throne. III. Yezdicerd, who ascended the throne at a young age, gained experience over time and took complete control of the administration. He reorganized the army and restored order in his country, putting an end to the turmoil. While these developments were happening in the imperial territories, the Islamic religion quickly spread beyond the Arabian Peninsula, and as a result, Muslims began to expand their influence. One of these influential regions was the Sasanian territories, which bordered the Arabian Peninsula, providing an advantage for Muslims. With the geographical proximity, during the era of the Rashidun Caliphs, the conquest movements towards Sasanian territories gained momentum. The capture of the Sasanian capital, Ctesiphon, during the time of Caliph Umar marked a turning point for Islamic armies. After the fall of the capital, III. Yezdicerd had to flee. In response, Muslims began to capture Sasanian territories. III. Yezdicerd's escape not only motivated the Muslims but also provided them with a psychological advantage. With this motivation, one of the goals of the expanding Islamic armies was to capture III. Yezdicerd to break the resistance of the Sasanian people and army. In pursuit of this goal, cities where III. Yezdicerd had fled were put under pressure. Due to these pressures, III. Yezdicerd had to constantly move from place to place. As a result of these relocations, he was eventually killed in the city of Merv where he had fled. III. Yezdicerd's death erased the Sasanian Empire from the stage of history. His killing, along with other factors, led to the swift conquest of a significant portion of the imperial territories by the Muslims. The fall of the Sasanians, one of the great military and political powers of the time, at the hands of the Muslims, represents an important turning point in Islamic history. At this point, III. Yezdicerd, who also emerges as an important historical figure for the Muslims, arouses curiosity and holds significance. Therefore, the purpose of this study is to examine the life of III. Yezdicerd through Islamic historical sources and to elucidate the perspectives of Muslim historians on the subject. In this context, the main references for the article, as will be indicated in the bibliography, are limited to some Islamic historical sources written up to the 7th-13th century. The scope of the article constructed with the data obtained from these sources encompasses the life, political and military activities, and death of III. Yezdicerd.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Sassanids, Islamic Conquests, Caliph Umar, Caliph Uthman, Yezdicerd III.

İslam Orduları Karşısında Tutunamayan Bir Hükümdar: Son Sasanî Kisrâsı III. Yezdicerd

Öz

Tarihin güçlü imparatorluklarından biri olan Sâsânîler, taht mücadeleleri, savaşlara yönelik yapılan harcamalar sonucu yaşanan ekonomik krizler, toplumsal ve askeri alanda yaşanan bozulmalar neticesinde zamanla güçlerini kaybetmeye başlamıştı. Bu güç kaybı özellikle de Hz. Muhammed’in (s.a.v.) peygamberlik döneminde artarak devam etmişti. Gerek hanedan içi gerekse de hanedan dışında yaşanan taht mücadeleleri imparatorluk nizamının bozulmasına sebep olmuştu. Taht mücadeleleri sırasında erkek veliahtların birçoğu öldürülmüştü. Bundan dolayı hanedan mensubu bazı kadınlar ülkenin başına geçmişti. Bu durum imparatorluğun güçsüzleştiğine dair bir algı oluşturmuş ve bunun da etkisiyle Sâsânî toprakları dış saldırılara açık hale gelmişti. Yaşanan bu gelişmeler üzerine ülkenin ileri gelenleri son Sâsânî imparatoru olacak olan hanedan mensuplarından genç yaştaki III. Yezdicerd’i tahta oturttu. III. Yezdicerd, zamanla tecrübe kazanarak yönetimi tamamen kendi kontrolüne aldı. Orduyu yeniden düzenlediği gibi, ülkesinde yaşanan karışıklıklara son vererek bir nizam sağladı. İmparatorluk topraklarında bu gelişmeler yaşanırken İslâm dini Arap yarımadasının ötesine kısa bir zaman içerisinde ulaşmış ve bunun da neticesinde Müslümanlar nüfuz alanlarını genişletmeye başlamıştı. Bu nüfuz alanlarından biri olan Sâsânî topraklarının Arap yarımadasına sınır olması Müslümanlar açısından avantaj sağlamıştı. Coğrafi yakınlığın da etkisiyle Râşid halifeler döneminde Sâsânî topraklarına yönelik fetih hareketleri hız kazanmıştı. Hz. Ömer döneminde Sâsânîlerin başkenti Medâin’in kolay bir şekilde ele geçirilmesi, İslam orduları açısından bir dönüm noktasını teşkil etmişti. Başkentinin düşmesiyle birlikte Medâin’de bulunan III. Yezdicerd, kaçmak zorunda kalmıştı. Bunun üzerine Müslümanlar Sâsânî topraklarını ele geçirmeye başlamışlardı. III. Yezdicerd’in başkentten kaçışı, aynı zamanda Müslümanlara motivasyon ile beraber psikolojik bir üstünlük de sağlamıştı. Bu motivasyonun da etkisiyle hareket alanlarını genişleten İslam ordularının amaçlarından biri, III. Yezdicerd’i ele geçirmekti. Bu sayede Sâsânî halkının ve ordusunun direncinin kırılması hedeflenmişti. Bu hedefe matuf olarak III. Yezdicerd’in kaçtığı şehirler baskı altına alınmıştı. Bu baskılar nedeniyle III. Yezdicerd, sürekli bir şekilde yer değiştirmek zorunda kalmıştı. Bu yer değiştirmeler neticesinde kaçmış olduğu Merv Şehri’nde öldürülmüştü. III. Yezdicerd’in öldürülmesiyle Sâsânî İmparatorluğu tarih sahnesinden silinmişti. Onun öldürülmesinin de etkisiyle Müslümanlar imparatorluk topraklarının büyük bir kısmını kısa bir sürede ele geçirmişti. Dönemin büyük askeri ve siyasi güçlerinden biri olan Sâsânîler’in Müslümanlar eliyle yıkılması İslâm tarihi açısından dönüm noktalarından birini teşkil etmektedir. Bu noktada Müslümanlar açısından da önemli bir tarihi şahsiyet olarak ön plana çıkan III. Yezdicerd’in hayatı merak uyandırdığı gibi önem de arz etmektedir. Bu öneme binaen yapılan çalışmanın amacı, İslâm tarihi kaynakları üzerinden III. Yezdicerd’in yaşamını inceleyerek, Müslüman tarihçilerin konuya dair bakış açılarını ortaya koymaktır. Bu bağlamda ele alınan makalenin ana referansları, kaynakçada da belirtileceği üzere 7/13. yüzyıla kadar yazılmış olan İslam tarihi kaynaklarından bazısı ile sınırlıdır. Bu kaynaklardan elde edilen verilerle inşa edilen makalenin kapsamını ise III. Yezdicerd’in hayatı, siyasi ve askeri faaliyetleri ile ölümü oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Sâsânîler, İslam Fetihleri, Hz. Ömer, Hz. Osman, III. Yezdicerd.

Kaynakça

• Abbâs, Ahmedî. Yezdigerd-i Âhirîn Pâdeşâh-i Negûnbaht-i Sâsânî Ez Şâhnâme-i Firdevsî. b.y.: y.y, 1393.
• Belâzürî, Ebû’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Riyâd Ziriklî, Süheyl Zekkâr. 13 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 1996/1417.
• Belâzürî, Ebû’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Fütûhu’l-Büldân. Beyrût: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 1988.
• Beyzâî, Behrâm. Merg-i Yezdigerd. Tahran: Ruşengerân ve Mutâlaât-ı Zenân, 1401.
• Câhîz, Ebû Osman Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Câhîz el-Kinânî. el-Bursân, ve’l-urcân, ve’l-umyân ve’l hûlân. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1410.
• Christensen, Arthur. İrân der Zamân-ı Sâsânîyân. terc. Reşîd Yâsemî. Tahran: Donyây-ı Ketab, 1368.
• Dâhîm, Berhâm. Sergozeşte-i Yezdigerd-i Sevvom. İran: Rastî Nû, 1384.
• Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd b. Venend. el-Ahbârü’t-tıvâl. thk. Abdunnaim Âmir. Kâhire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabîyye, 1960.
• Esko Naskali. “Sâsânîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2009, 36/174-176.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî. Târîhu Halîfe b. Hayyât. thk. Ekrem Ziyâ Ömerî, Dımaşk. Beyrût: Dârü’l-Kalem, Müessesetü’r-Risâle, 1397.
• İbn A‘sem, Ebû Muhammed Ahmed b. A‘sem el- Kûfi İbn A‘sem el-Kûfî. el-Futûh. Beyrût: Dârü’l-Mektebetü’l-İlmiyye, 1. Ciltte (1-2.Cilt), 1986/1406.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. el-Maârif. thk. Servet Ukkaşe. Kâhire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Amme li’l-Kitâb, 1992.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. Uyûnü’l-Ahbâr. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa’d b. Meni’ ez-Zührî. Kitâbü’t-Tabakâti’l-kebir. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Cilt 8. Beyrût: Daru’l-Kitabü’l-İlmiyye, 1990/1410.
• İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdusselam Tedmurî. 10 Cilt. Beyrût: Darû’l-Kitâbü’l-Arabî, 1417/1997.
• İbrahim, Müderrisî. İrân der Zemân-i Sâsânîyân (Arus-i Medâin, Sergozeşte-i Yezdigerd-i Sevvâm Âherîn Pâdişâh-i İmparâturî-yi Sâsânîyân. İran: Debîr, t.y.
• İsfahânî, Ebû Abdillâh (Ebû Abdirrahmân, Ebü’l-Hasen) Hamza b. el-Hasen el-İsfahânî. Târîhu sinî mülûki’l-arz ve’l-enbiyâʾ. Beyrût: Dâr ü Mektebetü Hayât, 1961.
• Mes‘ûdî, Ebû’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî el-Mes‘ûdî el-Hüzelî. Mürûcü’z-zeheb ve me’âdinü’l-cevher. thk. Esad, Dâğer. 4 Cilt. Kum, Dârü’l-Hicre, 1409.
• Mes‘ûdî, Ebû’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî el-Mes‘ûdî el-Hüzelî. et-Tenbîh ve’l İşrâf. Beyrût: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 1981.
• Müberred, Ebû’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. Umeyr el-Müberred el-Ezdî es-Sümâlî. el-Kâmil fi lugatü’l-edeb. thk. Muhammed Ebû Fâdl İbrahim. 4 Cilt. Dâru’l Fikrü’l-Arabî, Kâhire, 1997.
• Nefîsî, Saîd. Saîd Nefîsî, Yezdigerd-i Sevvom: Serencâm-ı Yezdigerd- Zenân ve Ferzendân-ı Yezdigerd, İran: Mihr, 1312.
• Sivrioğlu, Ulaş Töre. “İlk İslâm Fetihleri ve Sāsāni Devleti’nin Çöküşü”.Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 10/9 (2015), 389-428.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fâdl İbrâhim. 11.Cilt. Beyrût: Dâru Süveydan, t.y.
• Turun, Veysi. Farsça Eserlere Göre İran’ın Fethi ve Hz. Ömer. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Ya‘kûbî, Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh. Târîhü’l-Ya‘kûbî. Beyrût: Dâru Sadr, t.y.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî. Mu'cemü'l-büldân. 7 Cilt. Beyrût: Dâru Sadr, 1995.
• Yarshater, Ehsan (ed.), The Cambrıdge Hıstory of Iran: The Seleucıd, Parthıan and Sasanıan Perıods. Cambridge: Cambridge University Press, 1983.
• Zâgros, Zend. “Çegûneyî be Şâhî Residen Yezdigerd-i Sevvom (Erzyâbi-i Menâb‘-i Târîhî ba Tâkîd-i ber Şâhnâme)”. İran, Mecelle-i Târîh-i İslâm ve İrân 3/45 (1399). 87-106.