Esbâb-ı Nüzûl'de Hz. Hamza

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 2, 447 - 467, 31.12.2024

Ahmet Gündüz

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2024.10.2.05

Öz

Hz. Hamza ile Resûlullah’ın (s.a.s) yakın akrabalık bağları vardır. Zira Allah Resûlü’nün amcasıdır. Her ikisi de Süveybe’den süt emdikleri için aynı zamanda süt kardeştirler. Hz. Hamza’nın annesi, Hz. Peygamber’in annesinin amcası kızıdır. Hz. Hamza’nın Hz. Peygamberle akrabalığının yanında onunla ilgili akla gelen ilk konular şecaât ve şehadet konularıdır. İman edişinde şecaat yönünün zuhur ettiği tarihi bir vakıadır. Müslümanlığından sonra bu yönü şehadeti ile zirveye çıkmış ve Allah Resûlü (s.a.s) onu şehitlerin efendisi olarak nitelemiştir. Onun müslüman oluşunda asabiyet duygularının ağır basıp kızması sonucu iman ettiği bilgisi, bazı kimselerin zihin dünyalarında az da olsa menfi bir iz bırakmaktadır. İman edişinin hep bu etken üzerine kalıp kalmadığının netleştirilmesi, onun zihinlerdeki ve gönüllerdeki saygınlığının haklı gerekçesini ortaya koyma bakımından aydınlatılması gereken bir mevzudur. Bununla birlikte Müslümanların hayatında onun vesilesi ile fıkhî bir hükmün nâzil olup olmadığı konusunun irdelenip bir neticeye varılması Hz. Hamza’nın İslâm hukukunun şekillenmesindeki yerin i izhar etme açısından önemlidir. Bütün bu mevzuların Esbâb-ı nüzûl çerçevesinde aydınlatılıp ortaya konulması önem arz etmektedir. Bu konulara dair rivayetlerin irdelenmesi ve kendisi sebebiyle nâzil olan âyetlerin tespit edilmesi Hz. Hamza’yı Kur’ân bağlamında tanıyabilme imkânı sunacaktır. Ayrıca Hz. Hamza’nın sahip olduğu şanların âyetler vesilesiyle teyit edilmesi açısından önemlidir. Hayatı, kendisi için söylenen mersiyeler vb. birçok konuda araştırmalar yapılmıştır. Ancak mevzubahis olan meziyetleri ve hakkında sahip olunan malumatlara ilişkin esbâb-ı nüzûl bağlamında müstakil bir çalışma tespit edilememiştir. Bu sebeple öncelikle sahasında en eski kaynak olan Vâhidî’nin Esbâbü’n-nüzûl adlı eseri incelenmiştir. Hz. Hamza hakkında sebeb-i nüzûl bildiren rivayetler tespit edilmiş ve bir değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Nüzûl sebebi bildiren rivayetlerin rivayet zincirinde adı geçtiği halde, kendisinin nüzûl sebebinde yer almadığı veya zikredilmediği rivayetler araştırmamızın maksadına bir katkı sunmayacağı için değerlendirmeye alınmamıştır. Doğru ve kapsamlı bir sonuca ulaşmak için Vâhidî’nin eserinin yanı sıra, aynı sahada farklı eserlere de müracaat edilmiştir. Bunun için aynı metotla Suyûti’nin Lübâbü’n-nükûl adlı eseri ile İbn Hacer’in el-‘Ucâb fî beyâni’l-esbâb adlı telifleri gözden geçirilmiştir. Her üç eserde yer alan ortak bilgiler kayda geçildiği gibi, birinde olup diğerinde olmayan rivayetler de değerlendirmeye alınmıştır. Elde edilen veriler nüzûl sırasına göre değil de konu bütünlüğü arz edecek şekilde bir tasnife tabi tutmuştur. Sonrasında bu rivayetlerin sebeb-i nüzûl sayılıp sayılamayacaklarına ilişkin tetkikler yapılmıştır. Bu çerçevede yapılan incelemede; iman etmesi, içkinin yasaklanması, şecaâti ve şahâdeti ile ilgili birçok rivayet tespit edilmiştir. Rivayetlerin çoğu senet zincirlerindeki birtakım nedenlerden dolayı sebeb-i nüzûl olabilecek kıstasa sahip değildir. Ancak sahip olduğu cesaret ile şehit edilmesine dair rivayetler sahihtir. Bu vesileyle nâzil olan âyetler onun bu konudaki şöhretini teyit etmektedir. Ayrıca imanın, asabiyet duygusunun gölgesinde kalmayıp hakiki bir imana dönüştüğünün kanıtı olmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Hamza, Âyet, Esbâb-ı Nüzûl, Rivâyet

Hamza İbn Abd al-Muttalibin the Asbāb al-Nuzūl

Öz

Hamza ibn Abd al-Muttalib had close kinship ties with the Messenger of Allah (peace be upon him). He was the uncle of the Messenger of Allah. They are milk siblings because they both suckled milk from Suwayba. His mother was the daughter of the Prophet's mother's uncle. The first issues that come to mind when we talk about Hamza ibn Abd al-Muttalib are the issues of bravery and martyrdom. It is a historical fact that the aspect of bravery outweighing in his belief. After he became a Muslim, his bravery aspect reached its peak with his martyrdom. The Messenger of Allah (peace be upon him) described him as the master of martyrs. The perception that he became a Muslim due to the predominance of tribal feelings in his conversion has a somewhat negative effect on the place of Hamza ibn Abd al-Muttalib in the minds of Muslims. Clarifying whether his conversion was based on it or not an issue that needs to be clarified in order to reveal the justification for his prestige in the minds and hearts. In addition to this, it is important to examine the issue of whether a jurisprudential ruling was revealed through him in the life of Muslims and to reach a conclusion in order to see Hamza ibn Abd al-Muttalib’s place in the shaping of Islamic law. It is of great importance that all these issues are enlightened and revealed within the framework of al-Asbāb al-nuzūl. Examining the narrations on these issues and identifying the verses that were revealed because of him will provide the opportunity to recognize Hamza ibn Abd al-Muttalib in the context of the Qur'an. It is also important in terms of confirming the reputation of Hamza ibn Abd al-Muttalib through verses. Researches have been conducted on many subjects such as his life, the elegies sung for him, etc. However, no detached study on him and his virtues has been identified in the context of the al-Asbāb al-nuzūl. For this reason, first of all, the oldest source in the field, al-Wahidī's al-Asbāb al-nuzūl, was analyzed. The narrations about Hamza ibn Abd al-Muttalib which give a reason for the nuzūl were identified and subjected to an evaluation. The narrations in which Hamza ibn Abd al-Muttalib’s name is mentioned in the chain of narrations, but he is not included or mentioned in the cause of the nuzūl, are not included in the evaluation since they do not contribute to the purpose of our research. In order to reach an accurate and comprehensive conclusion, in addition to al-Wahidī's work, other works in the same field were also evaluated. For this purpose, al-Suyūti's al-Lubāb al-nukūl and Ibn Hajar's al-'Ujāb fī beyān al-baṣāb were reviewed with the same methodology. The similar reports in all three works has been recorded and the narrations that are present in one but not the other have been evaluated as well. The obtained data were not classified according to the order of nuzūl, but in such a way as to present the integrity of the subject. Afterwards, these narrations were examined to see whether they could be considered as reasons for their occurrence or not. In this framework, many narrations about his conversion, the prohibition of drinking, his bravery, and his testimony were identified. Most of the narrations do not have the criteria to be considered as the cause of nuzūl due to some reasons in the chains of narrators. However, the narrations about his bravery and martyrdom are authentic. The verses revealed on this occasion confirm his reputation in this regard. It also proves that his faith was not overshadowed by the feeling of asabiyyah, but turned into a true faith.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Hamza, Verse, Asbâb al-Nüzûl, Narrative

Kaynakça

• Arslan, Abdurrahim. Kabile Asabiyeti Açısından Bedir Gazvesi. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 12/5 (2023), 2817-2831. https://doi.org/10.15869/itobiad.1343937
• Arslan, Ali. “Ebû Ubeyde b. Cerrah’ın (ö. 18/639) Babasını Öldürdüğü ile İlgili Rivâyet Üzerine Bir Değerlendirme”. BEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (15 Aralık 2020), 543-557. https://doi.org/10.33460/beuifd.809045
• Beydâvî, Abdullah b. Ömer. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-tevîl. thk. Muhammed Abdurrahman Maraşlî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1418/1997.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 10 Cilt. el-Gîze/Mısır: Merkez Hicr lil-Buhûs el-İslâmiyye, 1432/2011.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. Mustafa Dîb el-Buğâ. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1407/1987.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-E‘as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Şuayb Arnaût, Muhammed Kâmil. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâlet’l-İlmiyye, 1430/2009.
• Gündüz, Mehmet Salih. “Hz. Hamza’nın Hayatı, Kişiliği ve İslam Tarihindeki Yeri”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/2 (2017), 209-240.
• Hâkim, Muhammed b. Abdullah en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ‘ala’s-Sahîhayn. thk. Mukbil b. Hâdî. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Haremeyn, ts.
• Hatîb eş-Şirbînî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed. es-Sirâcü’l-münîr fi’l-i‘âneti ‘alâ ma‘rifeti b‘adi ma‘ânî kelâmi Rabbine’l-Hakîmi’l-Habîr. 4 Cilt. Kahire: Matba‘atu Bolâk, 1285/1868.
• Hilâlî, Selîm b. ‘Îd - Âl-i Nasr, Muhammed b. Mûsa. el-İstî‘âb fî beyâni’l-esbâb. 3 Cilt. Suûdi Arabistan: Dâr İbnü’l-Cevzî, 1425.
• Humeydî, Muhammed b. Fütûh. el-Cemu‘ beyne’s-Sahîhayn el-Buhârî ve Müslim. thk. Ali Hüseyin el-Bevvâb. Beyrut: Dâr İbn Hazım, 1423/2002.
• İbn Asâkir, Ali b. el-Hüseyin. Târîhu medineti Dımaşk. thk. Muhibbüddin Ebû Saîd. 70 Cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1416/1995.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-‘Azîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• İbn Ebî Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed b. İdris. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘azîm li İbn Ebî Hâtim. thk. Es‘ad Muhammed et-Tayyib. Suudi Arabistan: Mektebetu Nezzâr Mustafa el-Bâz, 1419/1998.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. el-U‘câb fî beyâni’l-esbâb. thk. Abdülhakîm Muhammedü’l-Enîs. Dammâm: Dâru İbni’l-Cevzi, 1418/1997.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. et-Telhîsü’l-habîr fî tahrîc Ehâdîs er-Râfi‘î. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1989.
• İbn Hanbel, Ahmed b. Muhammed. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb Arnaût, ‘Âdil Müşid. Beyrut: Müessestü’r-Risâle, ts.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed. el-İhsân fî takrîb Sahîh İbn Hibbân. thk. Şuayb Arnaût. 18 Cilt. Beyrut: Müessestü’r-Risâle, 1408/1987.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik. es-Sîretü’n-nebeviyye. thk. Mustafa es-Sekâ vd. 2 Cilt. Mısır: Matba‘atu Mustafa el-Bâbî, 1374/1955.
• İbn Kesîr, İsmâil b. Ömer. es-Sîretü’n-nebeviyye. thk. Mustafa Abdülvâhid. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1396/1976.
• İbn Kesîr, İsmâil b. Ömer. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Sâmî b. Muhammed Selâme. 8 Cilt. Dâru Taybe: Beyrut, 1420/1999.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd. Sünenü İbn Mâce. thk. Muammed Fuâd Abdülbâki. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’l-kütübi’l-‘Arabî, ts.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillah Muhammed. et-Tabâkâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir ‘Atâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• İbnü’l-Cevzî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Yûsuf b. Abdirrahman. el-Muntazam fî tarihi’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Abdülkâdir ‘Atâ, Mustafa Abdülkâdir ‘Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1992.
• İbnü’l-Cevzî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Yûsuf b. Abdirrahman. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. thk. Abdürrezzak el-Mehdi. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1422/2001.
• İbnü’l-Esîr, İzzuddîn Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed. Üsdü’l-gâbe fi ma‘rifeti’s-sahâbe. thk. Ali Muhammed Mua‘vvid, ‘Âdil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘u li ahkâmi’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Ahmed el-Berdûnî, İbrâhim Ettafeyyiş. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısrıyye, 2. Basım, 1384/1964.
• Makrizî, Ahmed b. Ali. İmtâ‘u’l-esmâ‘ bimâ li’n-nebiyyi mine’l-ahvâli ve’l-emvâli ve’l-hefedeti ve’l-metâ‘. thk. Muhammed b. Abdülhamîd en-Nümeysî. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/1999.
• Merâgî, Ahmed b. Mustafa. Tefsîrü’l-Merâgî. 30 Cilt. Mısır: Şirketu ve Matba‘atu’l-Bâbî, 1946.
• Muhammed b. ‘Âsım es-Sekafî. Cüz’ Muhammed b. ‘Âsım es-Sekafî. thk. Müfîd Hâlid ‘Îd. Riyad: Dâru’l-‘Âsime, 1409/1988.
• Mukbil b. Hâdî. es-Sahîhu’l-müsned min esbâbi’n-nüzûl. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, 1987.
• Mübârekfûrî, Muhammed Abdurrahman. Tuhfetü’l-ahvezî bi şerhi Câm‘i’t-Tirmizî. thk. Abdülvahhâb b. Abdüllatîf. 10 Cilt. Medine: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1383/1963.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1374-75/1955-56.
• Müttakî, Alâeddin Ali b. Hüsâm. Kenzü’l-‘ummâl fî süneni’l-akvâli ve’l-ef‘âl. thk. Bekrî Hayyânî, Safve es-Sekâ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1401/1981.
• Sa‘âlibî, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-hisân fî tefsiri’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ali Mu‘avvid. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1418/1997.
• Sâvî, Ahmed b. Muhammed. Hâşiyetü’s-Sâvî ‘ala Tefsîri’l-Celâleyn. thk. Muhammed Abdüsselâm Şahin. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1427/2006.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Şemsüddin Ebü’l-Muzaffer Yûsuf. Mirâ’tü’z-zaman fî tevârîhi’l-‘ayân. thk. Muhammed Berekât vd. 23 Cilt. Suriye: Dâru’r-Risâle el-Âlemiyye, 1434/2013.
• Süyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekir. ed-Dürrü’l-mensûr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Süyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekir. Lübâbü’n-nükûl fî esbâbi’n-nüzûl. thk. Ahmed Abdüşşâfi. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Süyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekir. Târîhu’l-hulefâ. thk. Hamdi Demirtaş. Mekke: Mektebetü Nezzâr el-Mustafa, 1425/2004.
• Süheylî, Abdurrahman Abdullah. er-Ravdu’l-ünüf fî şerhi’s-sîreti’n-nebeviyye libni Hişâm. thk. Ömer Abdüsselâm es-Sülemî. 7 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1421/2000.
• Şankıtî, Muhammedü’l-emîn b. Muhammed. Advâu’l-beyân fî izâhi’l-Kur’âni bi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. ‘İsâmuddin es-Sebâbitî. Neylü’l-evtâr. Mısır: Dâru’l-Hadîs, 1993.
• Tabarânî, Süleymân b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-kebîr. thk. Humeydî Abdülmecîd es-Silefî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1413/1993.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân fî tevili’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1420/1999.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Beşâr ‘Avvâd. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1419/1998.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhamed. Esbâbü’n-nüzûl. thk. Kemâl Besyûnî Zağlûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Vâkidî, Muhammed b. Ömer. el-Megâzî. thk. Marsden Cons. Beyrut: Daru’l-‘Alemî, 1409/1989.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddin Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. thk. Şuayb Arnavût. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddin Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm. thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmürî. 52 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1414/1993.