The Study of the Pronunciation of the Letter “Râ” in the Science of Qiraat and the Methodology of al-Azrak Tareeq

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 1, 285 - 315, 30.06.2025

Yaşar Akaslan

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2025.11.1.12

Öz

The science of qiraaht, which developed around the pronunciation aspects of the Qur’an, gradually became systematic and formed an important body of knowledge. In the literature, some pronunciation forms that distinguished qira'at imams and narrators from others have been referred to as “qiraah differences”. A significant portion of the reading variations has been addressed within the scope of phonetic diversity in sections called “usul”. In this context, the pronunciation of the letter “ra” as tafheem and tarqeeq, considered an important issue in qiraah science, has also been discussed within the framework of “usul”. The letter “ra”, which allows various pronunciations, holds a significant place in the literature due to its phonetic relevance. This topic, examined both in the relevant sections of classical sources in the field and in independent studies based on the usul of the Varsh narration of Nafi, has been thoroughly explained for the al-Azraq tradition. On the other hand, the reading styles of this letter, derived from some fundamental sources written by important authorities in the field, have necessitated an independent treatment of the issue. Different pronunciations of the letter “ra” are found in various works where the reasoning behind the orientations of the qiraah traditions is discussed. Although the thick and thin pronunciations of the letter “ra” do not directly affect the meaning, they are significant in the technical and practical aspects of qiraah science. This study primarily focuses on the issue of “al-Ahruf al-Sab’a” (the seven letters) and the variation of the letter “ra” in terms of its articulation, which demonstrates the dialectal diversity of Qur’anic words. By addressing the pronunciation specifics of the letter “ra” from the perspective of the al-Azraq tradition, the study aims to make a significant contribution to understanding and explaining the phonetic diversity in the science of Qur’anic recitation. The present study aims to outline the pronunciation characteristics of the letter “ra” in the al-Azraq tradition. In this context, the article will explain the articulation and attributes of the mentioned letter, the points of agreement and disagreement regarding the tafheem and tarqeeq situations of the majority of scholars, and, subsequently, the subject will be clarified with all the examples from the Qur’an within the framework of al-Azraq’s method. In this context, the issue will be exemplified through the schools of Shatibiyya, Ashara, Taqreeb, and Tayyiba. It should be noted that the details concerning different schools and approaches have been referred to the classical works of the field, as they would exceed the scope of this study. Indeed, the unique applications of each approach have been independently addressed through both small treatises and large-scale works that comprehensively explore every aspect of the issue.

Anahtar Kelimeler

Reading the Qur'an and the Science of Qiraat , al-Azraq , Method Difference , al-Hukm al-Ra , Vajh , Tarqeeq

Kırâat İlminde “Râ” Harfinin Telaffuz Keyfiyeti Etrafında Ezrak Tarîkinin Terkîkâtı

Öz

Kur’ân-ı Kerîm’in doğru telaffuzunu esas alan kırâat ilmi, zaman içinde daha sistematik bir yapı kazanmış ve bu disiplin zengin bir külliyat oluşturmuştur. Literatürde, kırâat ihtilaflarının bulunduğu yerlerde bir usûl takip edilerek okunması ya da her kırâat imamının belirli bir yöntem dâhilinde kendi okuyuş tarzlarını benimsemesi, bir başka deyişle kırâat imamlarını ve onların râvîlerini diğerlerinden tefrik eden birtakım telaffuz şekilleri, “kırâat ihtilafları” olarak adlandırılmıştır. Bu bağlamda Kur’ân-ı Kerîm’in edâsı hususunda pek çok kâide üzerinde ittifak edilirken bazı lafızların telaffuzunda görüş ayrılıkları söz konusu olmuş, okuyuş farklılıklarının önemli bir kısmı, “usûl” adı verilen bölümlerde fonetik çeşitlilik kapsamında detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Kırâat ilminde, telaffuz durumuna dair mühim bir mesele olarak görülen “râ” harfinin tefhîm (kalın) ve terkîk (ince) üzere okunması “usûl” çerçevesinde değerlendirilmiştir. Muhtelif seslendirme biçimlerine imkân tanıyan “râ” harfi, fonetik boyutu ilgilendirmesi sebebiyle kırâat âlimlerinin büyük bir titizlikle açıkladıkları eserlerinde önemli bir yer tutmuştur. Öteden beri gerek sahanın klasik kaynaklarının ilgili başlıklarında gerekse Nâfi‘ b. Abdirrahman (ö. 169/785) kırâati Verş (öl. 197/812) rivâyetinin usûlünü esas alan müstakil çalışmalarda incelenen bu bahis, Ezrak (öl. 240/854) tarîki için etraflıca izah edilmiştir. Kırâat ilmi eğitim öğretiminde yaygın olarak kullanılan temel kaynakların ortaya çıkardığı ekollerin “râ” harfinin farklı okuyuş tarzları üzerine yaptığı değerlendirmeler, bu konunun kırâat metodolojisinde müstakil olarak işlenmesini gerekli kılmıştır. Bu farklı telaffuz biçimlerinin, tarîklerin tevcîh gerekçelerini açıklayan çalışmalarda ayrıntılı olarak üzerinde durulması, söz konusu gerekliliğin bir tezahürü olmalıdır. “Râ” harfinin kalın ya da ince bir şekilde okunması, manaya doğrudan bir etkisi olmasa da kırâat ilminin teknik ve pratik yönleri açısından önemli bir mevzûdur. Bu çalışma, daha ziyade “el-ahrufu’s-seb‘a” (yedi harf) meselesi etrafında şekillenen ve Kur’ân kelimelerinin lehçesel çeşitliliğini gösteren “râ”nın terkîkâtını, Ezrak tarîki açısından ele alarak kırâat ilmindeki fonetik farklılıkları anlamak ve açıklamak adına önemli bir katkı sağlamayı amaçlamaktadır. “Râ” harfinin tefhîm ve terkîk biçimleri üzerine yapılan bu inceleme, Ezrak tarîkinin yanı sıra kırâat ilmindeki fonetik zenginliğe işaret etmeyi de hedeflemektedir. Bahsedilen amaçlar doğrultusunda “râ” harfinin mahreci ve sıfatları, sahip olduğu nüanslar, tefhîm ve terkîk durumlarına ilişkin ulemânın ittifak ve ihtilaf noktaları bir altyapı sadedinde izah edilecek, akabinde Ezrak’ın usûlü çerçevesinde Kur’ân’da yer alan tüm örnekleri zikredilecektir. Bu yapılırken mesele Şâtıbiyye, Aşere, Takrîb ve Tayyibe tarîkleri muvacehesinde örneklendirilecektir. Konunun farklı tarîk ve ekollere ilişkin detaylarının ise bu çalışmanın hacmini aşacağından ötürü sahanın klasiklerine havale edildiğini burada belirtmeliyiz. Zira her bir yaklaşımın kendine mahsus uygulamaları, gerek muhtasar risâleler gerekse meselenin her boyutunu kapsamlı şekilde inceleyen ayrıntılı çalışmalar vasıtasıyla müstakil olarak ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kur'an-ı kerim Okuma ve Kıraat ilmi , Ezrak , Usûl İhtilafı , Hükmü'r-Râ , Vecih , Terkîk

Kaynakça

• Ağırbaş, Abdulhekim. Kırâat Eğitim-Öğretim Geleneği ve Günümüzdeki Uygulamalar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2022.
• Akdemir, Mustafa Atilla. Kıraat İlmi Eğitim ve Öğretim Metotları. İstanbul: İFAV Yayınları, 2015.
• Âşıkkutlu, Mehmet Rüştü. Şerh ve Hâşiyeli Tayyibe. İstanbul: yy., ts.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh: Tacü’l-lüğa ve sıhâhi’l-‘Arabiyye. thk. Ahmed Abdülğafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyin, 1979.
• Cürcânî, es-Seyyîd eş-Şerîf. Kitâbü’t-Ta‘rîfât. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1985.
• Dabbâ‘, Ali Muhammed. el-İdâe fî beyâni usûli’l-kırâe. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1999.
• Dağ, Mehmet. Geleneksel Kırâat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd el-Umevî. Câmi‘u’l-beyân fi’l-kırââti’s-seb‘i’l-meşhûre. thk. Muhammed Sadûk el-Cezâirî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2005.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd el-Umevî. et-Tahdîd fi’l-itkân ve’t-tecvîd. nşr. Ğânim Kaddûrî el-Hamed. Amman: Dâru Ammâr, 1999.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd el-Umevî. et-Teysîr fi’l-kırââti’s-seb‘. tsh. Otto Pretz. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 2009.
• Derkezlî, Hasan b. İsmail. Hulâsatü’l-ucâle fî beyâni Murâdi’r-Risâle fî ‘ilmi’t-tecvîd. nşr. Halef Hüseyn Sâlih el-Cebûrî. Bağdat: Dîvânü’l-Vakfi’s-Sünnî, 2012.
• Dimyâtî, Ahmed Muhammed el-Bennâ. İthâfu fuzalâi’l-beşer bi’l-kırââti’l-erba‘ate ‘aşer. thk. Şa‘bân Muhammed İsmail. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1987.
• Durmuş, İsmail. “Râ”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/371-372. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Ebû Şâme, Abdurrahman b. İsmail b. İbrahim el-Makdisî. İbrâzü’l-me‘ânî min Hirzi’l-emânî fî kırââti’s-seb‘a. thk. İbrahim ‘Atve ‘Avaz. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiye, 1981.
• Enîs, İbrahim. el-Esvâtü’l-luğaviyye. Kahire: Mektebetü Nehdati Mısır, ts.
• Fırat, Yavuz. Tecvîd ve Kırâat İlmi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Hacıveyiszâde İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2018.
• Gültekin, Alaaddin. Arap Dilinde Gayr-ı Munsarıflar. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Halîl b. Ahmed, Abdurrahman el-Ferâhidî. Kitâbü’l-‘Ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî-İbrahim es-Sâmerrâî. Beyrut: Mektebetü Hilâl, 1988.
• Ğânim Kaddûrî el-Hamed. ed-Dirâsâtü’s-savtiyye ‘inde ‘ulemâi’t-tecvîd. Amman: Dâru Ammâr, 2003.
• Hamza Hüdâyî. Tecvîd-i Edâiyye. İzmir: Hafız Nuri Efendi Matbaası, 1885.
• Hasan Abbâs. Hasâisu’l-hurûfi’l-‘Arabiyye ve me‘ânîhâ. Dımaşk: Manşûrâtü İttihâdi’l-Küttâbi’l-ʻArab, 1998.
• Hatipoğlu, Mustafa. “Bir Kıraat Âlimi Olarak Ahmed b. Muhammed ed-Dimyâtî: Hayatı, İlmî Kişiliği ve Eserleri”. Van İlahiyat Dergisi. 12/20 (2024), 105-122.
• Husarî, Mahmûd Halîl. Ahkâmü kırâati’l-Kur’âni’l-Kerîm. Mekke: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1999.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman. Sirru sınâ‘ati’l-i‘râb. thk. Hasan Hindâvî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1993.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-‘Arab. thk. Abdullah Ali el-Kebîr vd. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, ts.
• İbn Sînâ, Ebû Ali Hüseyn b. Ali. Esbâbü hudûsi’l-hurûf. thk. Muhammed Hassân et-Tayyân-Yahyâ Mir Alem. Dımaşk: Matbû‘âtü Mecma‘i’l-Lüğati’l-‘Arabiyye, 1982.
• İbnü’l-Bâziş, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Ali el-Ensârî. el-İknâ‘ fi’l-kırââti’s-seb‘. thk. Abdülmecîd Kutamış. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1982.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed. Ğâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. nşr. Gotthelf Bergsträsser. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1932.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed. el-Mukaddimetü’l-Cezeriyye. tsh. Muhammed Temîm ez-Zü‘bî. Medine: Müessesetü Elif-Lâm-Mîm, 2015.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed. en-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Ali Muhammed ed-Dabbâ‘. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed. Tahbîrü’t-Teysîr fi’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Ahmed Muhammed Müflihü’l-Kudât. Ürdün: Dâru’l-Furkân li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2000.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed. Takrîbü’n-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. thk. İbrahim ‘Atve ‘Avaz. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2004.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed. Tayyibetü’n-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. tsh. Muhammed Temîm ez-Zü‘bî. Cidde: Mektebetü Dâri’l-Hüdâ, 1994.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed. et-Temhîd fî ‘ilmi’t-tecvîd. haz. Abbâs b. Kutub. Kahire: Müessesetü Kurtuba, 2003.
• İbnü’n-Nâzım, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed. Şerhu Tayyibeti’n-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2000.
• Kamhâvî, Muhammed es-Sâdık el-Burhân fî tecvîdi’l-Kur’ân. Beyrut: Mektebetü’s-Sekâfiyye, 1972.
• Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. el-Leâliü’s-seniyye şerhü’l-Mukaddimeti’l-Cezeriyye. nşr. Abbâs b. Kutub. Kahire: Müessesetü Kurtuba, 2004.
• Kılıç, Mustafa. Kur’ân Tilâvetinde Usul ve Esaslar. İstanbul: İFAV Yayınları, 2022.
• Koyuncu, Recep. Takrîb Usûlü. İstanbul: Hacıveyiszâde İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2021.
• Kurtubî, Abdülvehhâb b. Muhammed. el-Mûdıh fi’t-tecvîd. nşr. Ğânim Kaddûrî el-Hamed. Amman: Dâru Ammâr, 2000.
• Mağnisî, Ahmed b. Muhammed. Terceme-i Cezerî. İzmir: Hafız Nuri Efendi Matbaası, 1885.
• Marğinî, Seydî İbrahim. en-Nücûmu’t-tavâli‘ ‘ale’d-Düreri’l-levâmi‘. Tunus: Dâru Tıbâati’i-Hadîse, ts.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed b. Hammûş. el-Keşf ‘an vücûhi’l-kırââti’s-seb‘ ve ‘ilelihâ ve hucecihâ. thk. Muhyiddîn Ramazan. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1987.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed b. Hammûş. er-Ri‘âye li tecvîdi’l-kırâe ve tahkîki lafzi’t-tilâveh. thk. Ahmed Hasan Ferhat. Amman: Dâru Ammâr, 1996.
• Muhammed Emin Efendi er-Rûmî. ‘Umdetü’l-hullân fî îzâhi Zübdeti’l-‘irfân. İstanbul: Âsitâne Yayınları, 1287.
• Muhaysin, Muhammed Sâlim. el-Hâdî: Şerhu Tayyibeti’n-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1997.
• Murâdî, Hasan b. Kâsım. el-Müfîd fî şerhi ‘Umdeti’l-mecîd fi’n-nazmi ve’t-tecvîd. thk. Cemâl es-Seyyid Rufâ‘î. Kahire: Mektebetü Evlâdi’ş-Şeyh li’t-Türâs, 2001.
• Nüveyrî, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ali. Şerhu Tayyibeti’n-Neşr fî’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Mecdî Muhammed Sürûr Sa‘d Baslûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Pakdil, Ramazan. Talim, Tecvid ve Kırâat. İstanbul: İFAV Yayınları, 2013.
• Paluvî, Hâmid b. Abdilfettâh. Zübdetü’l-‘irfân fî vucûhi’l-Kur’ân. İstanbul: Hilâl Yayınları, ts.
• Saçaklızâde, Ebû Bekr el-Mer‘aşî. Cühdü’l-mukıll. thk. Sâlim Kaddûrî el-Hamed. Amman: Dâru Ammâr, 2008.
• Seyyid Mustafa Niyâzi. ‘Umdetü’l-kâriîn. Resâil fî ‘ilmi’t-tecvîd. İstanbul: Âsitâne Yayınları, ts.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osman b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdüsselâm Muhammed Harun. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1988.
• Süleyman Vehbi Efendi. Risâle-i Râiyye. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1311.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahman. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Şuayb el-Arnavut. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2008.
• Şâtıbî, Ebû Muhammed Kâsım b. Fîrruh er-Ru‘aynî. eş-Şâtıbiyye el-Müsemmâ: Hirzü’l-emânî ve vechü’t-tehânî fi’l-kırââti’s-seb‘. tsh. Muhammed Temîm ez-Zü‘bî. Medine: Dâru’l-Gavsân, 2010.
• Tavîl, Seyyid Rızk. Fî ‘ulûmi’l-kırâât medhal, dirâse ve tahkîk. Mekke: el-Faysaliyye, 1985.
• Temel, Nihat. Kırâat ve Tecvîd Istılahları. İstanbul: İFAV Yayınları, 2009.
• Yeşildağ, Adem. Kur’ân-ı Kerîm Kırâati Çerçevesinde Arap Harflerinin Fonetiği. Ankara: İlahiyât Yayınları, 2022.
• Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. Ma‘rifetü’l-kurrâi’l-kibâr ‘ale’t-tabakât ve’l-a‘sâr. thk. Tayyar Altıkulaç. İstanbul: İSAM Yayınları, 1995.
• Zerkânî, Muhammed Abdulazîm. Menâhilü’l-‘irfân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Fevvâz Ahmed. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1995.