19 YY. VE 20 YY. BAŞLARINDA EGE ADALARI'NIN İDARİ YAPISI VE M. 1903 (H. 1321) TARİHLİ SÂLNÂME'YE GÖRE CEZÂYİR-İ BAHR-İ SEFÎD VİLÂYETİ'NİN GENEL İDARİ BİRİMLERİ

Yıl 2012, Sayı: 2, 51 - 68, 22.12.2012

Fatih Özçelik

Öz

Kuruluşta bir kara devleti özelliğine sahip olan Osmanlı Devleti, Güney Marmara kıyılarında hüküm süren Karesioğulları‟nı ilhak etmiş ve onların mütevazı donanmasını ele geçirerek denizcilikle tanışmıştır. Osmanlılarda denizcilikle ilgili politikaların üretilmeye başlanması bu süreçle ilgilidir. Denizlere yönelik en yoğun politikalar ise Fatih Sultan Mehmet devrine rastlamaktadır. Bu devirde Midilli, İmroz, Bozcaada ve Limni Osmanlı topraklarına katılmıştır. II. Bayezıt döneminde yapılan bir deniz seferiyle 1499–1501 yılları arasında Venedik‟e ait İnebahtı, Modon ve Koron alınmıştır. Kanuni Sultan Süleyman‟ın da Ege‟nin kilidi konumunda olan Rodos Adası‟nı fethetmesiyle denizlere yönelik politikada yeni bir idari teşkilatlanma gündeme gelmiştir. Bu idari teşkilatlanma, ilk olarak “Kapudan Paşa Eyâleti” daha sonrada “Cezâyir-i Bahr-i Sefîd” adını almıştır.
Cezâyir-i Bahr-i Sefîd vilâyetini oluşturan Ege Adaları‟nı çalışma konusu olarak ele almamıza neden olan temel sebep şudur: Ege Adaları‟nın bazıları tarihi ve hukuki aidiyet problemi ile karşı karşıya olması ve Türkiye Cumhuriyeti ile Yunanistan arasında hâlâ önemli bir siyasi sorun teşkil etmesi. Sorunun tarafları, genelde haklılık tezlerini tarihi sürecin açıklanmasında aramaktadırlar. Ancak ne yazık ki memleketimizde son zamanlarda bir artış gözlemlenmekle birlikte Ege Adaları konusunda henüz istenen ölçüde bilimsel çalışmanın yapılmamış olması dikkat çekicidir. Bu boşluğu gidermek amacıyla makalemizi kaleme alınmış bulunmaktayız.
Makalenin giriş kısmında Ege Denizi'nin coğrafi konumu, kısaca Türklerin adalarla ilgisinin ne zaman başladığı ve vilâyetin sınırları belirtilmiştir. Birinci bölümde adaların, fethinden XIX. Yüzyıla kadar olan idari yapısı, ikinci bölümde de XIX. Yüzyılda idari yapısında meydana gelen değişiklikler ele alınmıştır. Üçüncü bölümde ise Osmanlı Devleti‟nin son dönemlerinde adalarda kurduğu idari yapı ve birimlerin daha doğru anlaşılabilmesi açısından vilâyetin son sâlnâmesi olma özeliğine sahip M. 1903 (H. 1321) tarihli Cezâyir-i Bahr-i Sefîd Sâlnâmesi dikkate alınarak vilâyetin genel idari birimleri hakkında bilgiler verilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Sâlnâme, Osmanlı Devleti, Vilâyet, Cezâyir-i Bahr-i Sefîd Vilâyeti, Ege Adaları.

Kaynakça

• I. SÂLNÂMELER
• Cezâyir-i Bahr-i Sefid Sâlnâmesi, sene 1287. Cezâyir-i Bahr-i Sefid Sâlnâmesi, sene 1293. Cezâyir-i Bahr-i Sefid Sâlnâmesi, sene 1321.
• II. KİTAPLAR VE MAKALELER
• ADIYEKE, - AyŞe Nükhet - ADIYEKE, Nuri, Fethinden Kaybına Girit, İstanbul: Babıali Kültür Yayınları, 2006.
• AFYONCU, Erhan, Sorularla Osmanlı İmparatorluğu I , İstanbul: Kırmızı Yayınları, 2001
• AĞANOĞLU, Yıldırım, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Balkanların Makûs Talihi, Göç, İstanbul: Kum Saati Yayınları, 2001.
• “Akdeniz” Temel Britannica Ansiklopedisi, c. 1, s. 62 – 64.
• AKYILDIZ, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform, İstanbul: Eren yayınları, 1993.
• ARMAOĞLU, Fahir 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi(1789-1914), Ankara: TTK Yayınları, 1999
• AYOĞUZ, İengül, “Cezayir- i Bahr-i Sefid Vilâyeti”, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, 1989).
• BAYRAK, Orhan, Resimli Osmanlı Tarihi Sözlüğü, İstanbul:İnkılap Yayınları, 1999.
• BOSTAN, İdris, “Kapudan Paşa”, TDVİA, c. 24, s. 354-355.
• ÇADIRCI, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara: T.T.K. Yayınları, 1997.
• ÇELİKKOL, Zeki, Rodos’taki Türk Eserleri ve Tarihçe, Ankara: T.T.K. Yayınları, 1986.
• ÇİÇEK, Kemal, “Kıbrıs”, TDVİA, c. 25, s. 374-380.
• DAVİSON, Roderic H., Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform (1856-1876), çev. Osman Akınbay İstanbul: Agora Yayınları, 2005.
• EMECEN, Feridun, “Gelibolu”, TDVİA, , c. 14, s.1-6.
• ENGELHARDT, Tanzimat ve Türkiye, çev. Ali Reşad, İstanbul: Kaknüs Yayınları, 1999.
• HALAÇOĞLU, Yusuf, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara: TTK Yayınları, 1998.
• KARAL, Enver Ziya, Büyük Osmanlı Tarihi, IV, Ankara: TTK Yayınları.
• KARPAT, Kemal - ZENS, Robert W., “I. Meşrutiyet Dönemi ve II. Abdülhamit‟in Saltanatı (1876-1909)”, Türkler, c. 12, s. 873-888.
• KUNERALP, Sinan, Son Dönem Osmanlı Ricali (1839-1922), İstanbul: İsis Yayınları, 1999.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat, “Defterdar”, TDVİA, c. 9, s. 94-96.
• ORTAYLI, İlber, “Tanzimat Devrinde İdari Yapı”, Osmanlı Devleti Tarihi, c. 1, s. 283-317.
• ORTAYLI, İlber, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880), Ankara: T.T.K. Yayınları, 2000.
• PAKALIN, Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: M.E.B. Yayınları, 1993.
• PARLAK, Bekir, “Osmanlı Modernleşmesinde (1789-1839) Yönetsel Reformların Merkez-Taşra Ekseninde Değerlendirilmesi”, Akademik Araştırmalar Dergisi, sayı 31(Kasım 2006 – Ocak 2007), s. 113-135.
• PARLAK, Bekir, “Osmanlı Devleti‟nin Son Yüzyılında Taşra Yönetimine İlişkin Anayasal -Yasal Gelişmeler ve Cumhuriyete Yansımalar. Akademik Araştırmalar Dergisi, sayı 11(Kasım 2001 – Ocak 2002). s. 37-49.
• ÜNAL, Ayhan Afşin, “XVI. Ve XVII. Yüzyıllarda Cezâyîr- i Bahr-i Sefîd (Akdeniz-Ege Adaları ya da Kaptan Paşa Eyâleti)” Türkler, c. 9, s. 614-617.
• ÜNAL, Ayhan Afşin, Türk Hakimiyetinde Ege Adaları’nın Yönetimi, ed. Cevdet Küçük, Ankara: SAEMK Yayınları, 2002.
• SEYİTTANLIOĞLU, Mehmet, “Yenileşme Dönemi Osmanlı Devlet Teşkilatı” TA, c. 13, s. 561-579.
• ŞAKİROĞLU, Mahmut, “Cezayir- i Bahr-i Sefid”, Türkler, c. 7, s. 500-501.
• SHAW, Stanford J., “Osmanlı İmparatorluğu‟nda Geleneksel Reformdan Modern Reforma Geçiş: Sultan III. Selim ve Sultan II. Mahmud Dönemleri”, Türkler, c. 12, s. 609-628.