TÜRK MUSİKİSİNDE "SABÂ" PERDESİNİN NAZARİYE VE İCRA ANALİZİ: TANBURİ CEMİL BEY ÖRNEĞİ

Yıl 2023, , 481 - 510, 31.12.2023

Nurullah Kanık , Nilgün Doğrusöz Dişiaçık

https://doi.org/10.51576/ymd.1377063

Öz

ÖZ
Bu araştırma, sabâ perdesinin nazari ve icra analizi yapılarak tarihsel kaynaklarda yer alan tariflerle Tanburi Cemil Bey’in icrası arasındaki ilişkiyi değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Türk musikisi nazari eserleri incelendiğinde, XV. yüzyıldan (yy.) itibaren perdeler, derece gösteren isimler yerine kullanıldığı makama göre, makamı hatırlatan özel isimlerle anılmaya başlamaktadır. Bu araştırmanın konusu olan "sabâ" perdesi de Arel-Ezgi-Uzdilek (AEU) ses sistemine kadar birçok nazari eserde makam ile aynı şekilde anılmaktadır.
Tarihsel ve hesaplamalı müzikoloji yöntemlerinin beraber kullanıldığı bu araştırmada, öncelikle, "sabâ" perdesinin AEU nazariyatına kadar olan tarihsel süreci incelenmektedir. Daha sonra, Tanburi Cemil Bey'in kemençe ile icra ettiği sabâ taksiminde kullanılan sabâ perdesi mercek altına alınarak frekans analizlerine yer verilmektedir. Hertz cinsinden tespit edilen frekans değerleri, önce cent cinsine ve daha sonra AEU'daki değerlerle karşılaştırılabilmesi için Holder komasına çevrilmektedir. Nağme hareketine göre yapılan bu perde analizleriyle perdenin kullanım bölgesi tespit edilmektedir. Böylece, nazariyat ile icra arasındaki farklılıklar ortaya konularak perde kavramının tanımı tartışmaya açılmaktadır.
Araştırmada incelenen eserlerin tamamında sabâ perdesinin, çargâh ile nevâ perdeleri arasında yer aldığı ve XX. yy.a yaklaşıldıkça nevâ perdesine daha yakın şekilde konumlandırıldığı görülmektedir. Benzer şekilde, Tanburi Cemil Bey’in icrasında sabâ perdesi, nevâ perdesine yakın olarak icra edilmekte ve nağme hareketine göre aralık değerlerinde değişkenlik gözlemlenmektedir.
Bu araştırmayla beraber, "sabâ" perdesinin tekrar alanyazına kazandırılması hedeflenmektedir. Bunun, Türk musikisi eğitimi, araştırmaları ve icra alanlarına makam ve perde ilişkisi bakımından katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türk musikisi, ses sistemi, sabâ perdesi, frekans analizi, Tanburi Cemil Bey

THEORETICAL AND PERFORMANCE ANALYSIS OF THE PERDE "SABÂ" IN TURKISH MUSIC: THE EXAMPLE OF TANBURİ CEMİL BEY

Öz

ABSTRACT
This research aims to analyze the theoretical and performance analysis of the perde (pitch) sabâ and to evaluate the relationship between the descriptions in historical sources and Tanburi Cemil Bey's performance. When the theoretical works of Turkish music are analyzed, it is seen that from the 15th century onwards, the perdes started to be referred to with special names that remind the makam according to the makam in which they are used, instead of names indicating degrees. The perde "sabâ", which is the subject of this study, was referred to in the same way as the makam in many theoretical works until the introduction of the Arel-Ezgi-Uzdilek (AEU) sound system.
In this study, in which historical and computational musicology methods are used together, firstly, the historical process of the perde "sabâ" until the AEU theory is examined. Then, the perde sabâ used in Tanburi Cemil Bey's sabâ taksim performed on the kemençe is examined and frequency analyzed. The values of the frequencies determined in hertz are first converted to cents and then to Holder's coma in order to compare them with the values in AEU. With these perde analyzes made according to the movement of the melody, the region of use of the perde is determined. Thus, the differences between theory and performance are revealed and the definition of the concept of perde is opened to discussion.
In all of the works analyzed in the study, it is seen that the perde sabâ is located between the perde çargâh and nevâ, and as the 20th century approaches, it is positioned closer to the perde nevâ. Similarly, in Tanburi Cemil Bey's performance, the perde sabâ is performed close to the perde nevâ and variations are observed in the interval values according to the melodical movement.
With this research, it is aimed to bring the perde "sabâ" back into the literature. It is thought that this will contribute to the fields of Turkish music education, research and performance.

Anahtar Kelimeler

Turkish music, sound system, perde sabâ, frequency analysis, Tanburi Cemil Bey

Kaynakça

• Akkoç, C. (2002). Non-Deterministic Scales Used in Traditional Turkish Music. Journal of New Music Research, 31(4), 285-293. DOI: 10.1076/jnmr.31.4.285.14169.
• Arısoy, M. (1988). Seydî'nin, El-Matla' Adlı Eseri Üzerine Bir Çalışma (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üni., SBE. İslam Medeniyetleri ve Sos. Bil. Bölümü, Türk Din Musikisi Bilim Dalı. İstanbul.
• Ayan, Ö. (2001). "Gülzâr-ı Mûsikî” Adlı Eserin Transkripsiyonu ve Bilimsel Analizi (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Teknik Üni., SBE. İstanbul.
• Berkman, E. ve Taşdelen, D. (2023). Makamların dönüşümünün tarihsel ve kuramsal izleri: Zirefkend’in Kûçek’e dönüşümü. Rast Müzikoloji Dergisi, 11 (3), 395-423. DOI: 10.12975/rastmd.20231133.
• Bozkurt, B. (2014). Pitch Histogram based analysis of Makam Music in Turkey. Les Corpus De L'oralıté içinde. Sampzon / Fransa. DOI: 10.5281/zenodo.1211458.
• Çelik, S., Eden, A., Karşıcı, G., Levendoğlu Öner, O. (2014). Türk Makam Müziği İçin Max/Msp Tabanlı Mikrotonal Midi Arayüz Tasarımı. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2 (1), 463-472.
• Doğrusöz, N. (2006). Nâyî Osman Dede'nin Müzik Yazısına Dair Birkaç Belge. Musikişinas Dergisi, 8, 47-66.
• Doğrusöz, N. (2012). Yusuf Kırşehrî’nin Müzik Teorisi. Kırşehir Valiliği Kül. Hiz. Yayın, No: 36. Kırşehir.
• Ekinci, M. U. (2016). Kevserî Mecmûası: 18. Yüzyıl Saz Müziği Külliyatı. Pan Yayıncılık. İstanbul.
• Erguner, S. (1991). Kutb-ı Nâyî Osman Dede ve Rabt-ı Ta'bîrât-ı Mûsıkî (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi, SBE, İslâm Medeniyeti ve Sos. Bil. Böl. İstanbul.
• Günalçin, S. (2019). Kanun’un Mandal Düzeneğinin Türk Mûsikîsi Perde Anlayışına Uyarlanabilirliği (Yayımlanmamış doktora tezi). Gazi Üni., GSE, Türk Müziği ABD. Ankara.
• Gürbüz, Ö. (1983). Uşşak Makamı Dizisinde Kullanılan "2. Derece" Üzerine Bir Araştırma. TRT Müzik Dairesi Yayınları. Ankara.
• Karadeniz, M. E. (1983). Türk Mûsikîsinin Nazariye ve Esasları. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Ankara.
• Karakaya, F. (2021). Cemil Bey'in Tanburundaki "Bağlanmamış" Perdeler. Fikret Karakaya (Ed). Osmanlı-Türk Müziğine Bakışlar: Tarih, Teori ve İcra. Arkeoloji ve Sanat Yayınları. İstanbul.
• Karaosmanoğlu, M. K. ve Akkoç, C. (2000, Mayıs). Türk Mûsikîsinde İcra-Teori Birliğini Sağlama Yolunda Bir Girişim. Müz-Dak 10. Sempozyumu içinde, İstanbul / Türkiye.
• Karaosmanoğlu, M. K. (2015). Türk Musikisi Sembolik Verileri Üzerine Hesaplamalı Ezgi Analizi (Yayımlanmamış doktora tezi). Yıldız Teknik Üni., FBE, Matematik Mühendisliği ABD. İstanbul.
• Karaosmanoğlu, M. K. (2021). Türk Makam Müziği Frekans Analizi: Yöntemler, Zorluklar. Fikret Karakaya (Ed). Osmanlı-Türk Müziğine Bakışlar: Tarih, Teori ve İcra. Arkeoloji ve Sanat Yayınları. İstanbul.
• Konan, S. D. (2020). Muallim İsmail Hakkı Bey; Hayatı ve Dini Musiki Formlarındaki Eserleri Üzerine Bir İnceleme (Yayımlanmamış doktora tezi). Marmara Üni., SBE, İslam Tarihi ve Sanatları ABD, İslam Tarihi ve Sanatları Bilim Dalı. İstanbul.
• Özçimi, S. (1989). Hızır bin Abdullah ve Kitâbü'l-Edvâr (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üni., SBE, İslâm Medeniyeti ve Sos. Bil. ABD. İstanbul.
• Özek, E. (2011). Türk Müziği’nde Çeşni Kavramı ve İcra Teori Farklılıklarının Bilgisayar Ortamında İncelenmesi (Yayımlanmamış sanatta yeterlilik tezi). Haliç Üni., SBE, Türk Musikisi ASD. İstanbul.
• Özek. E. (2014a). 20. Yüzyıl Türk Müziği İcrasında Perde Anlayışı. Türk Musikisi Vakfı Yayınları. İstanbul.
• Özek. E. (2014b). 21. Yüzyıl Türk Müziği İcrasında Perde Anlayışı. Türk Musikisi Vakfı Yayınları. İstanbul.
• Özkan, İ. H. (2006). Türk Mûsikîsi Nazariyatı ve Usûlleri Kudüm Velveleleri. Ötüken Neşriyat. İstanbul.
• Öztürk, O. M. (2014). Makam Müziğinde Ezgi Ve Makam İlişkisinin Analizi Ve Yorumlanması Açısından Yeni Bir Yaklaşım: Perde Düzenleri Ve Makamsal Ezgi Çekirdekleri (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Teknik Üni., SBE, Müzikoloji ve Müzik Teorisi ABD. İstanbul.
• Popescu-Judetz, E. ve Sırlı Ababi, A. (2000). Sources of 18th Century Music: Panayiotes Chalathzoglou and Kyrillos Marmarinos' Comparative Treaties on Secular Music. Pan Yayıncılık. İstanbul.
• Popescu-Judetz, E. (2002). Tanbûrî Küçük Artin: A Musical Treatise of the Eighteenth Century. Pan Yayıncılık. İstanbul.
• Rauf Yekta Bey. (1986). Türk Musikisi (O. Nasuhioğlu, Çev.). Pan Yayıncılık. İstanbul.
• Signell, Karl L. (1977). Makam: Modal Practice in Turkish Art Music. Asian Music Publications. Seattle.
• Tanburi Cemil Bey. (1925). Rehber-i Mûsikî. Kutmânizâde Şamlı İskender Neşriyâtı. İstanbul.
• Tekin, A. (2015). Türk Mûsikîsinde Nağmeler ve Makamlar: Kemânî Hızır Ağa'nın Tefhimü'l Makammât fî Tevlîdi'n Nagamât İsimli Edvâr'ı Örneğinde 18. Yüzyıl Türk Mûsikîsi. Büyüyenay Yayınları. İstanbul.
• Tekin, D. (2003). Yavuz Sultan Selim’e Yazılan Bir Kitâb-ı Edvâr (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Teknik Üni., SBE. İstanbul.
• Tura, Y. (2001). Kantemiroğlu Kitâbu ‘İlmi’l-Mûsikî ‘alâ vechi’l-Hurûfât Mûsikîyi Harflerle Tesbît ve İcrâ İlminin Kitabı. I. Cilt. Yapı Kredi Yayınları. İstanbul.
• Tura, Y. (2006). Nâsır Abdülbâkî Dede Tedkîk ü Tahkîk İnceleme ve Araştırma. Pan Yayıncılık. İstanbul.
• Uslu, R. (2004). Derviş Halil’in Bilinmeyen Risâle-i Mûsikî’si. Journal of Turkish Studies/Türklük Bilgisi Araştırmaları, 28 (2), 221-257.
• Uslu, R. (2009). Hızır Ağa ve Müzik Teorisi: Saraydaki Kemancı: A Violonist in the Ottoman Court. İstanbul.
• Uslu, R. ve Doğrusöz Dişiaçık, N. (2009). Abdülbâkî Nâsır Dede’nin Müzik Yazısı “Tahririye”. İstanbul Teknik Üni. Türk Musikisi Devlet Konservatuarı Yayınları. İstanbul.
• Uslu, R. (2018). Mehmed Said'in 1775'te Yazdığı Zeyl-i Risale-i edvar-ı Kadızade Adlı Eserin İncelenmesi. Akademik Sanat; Sanat, Tasarım ve Bilim Dergisi, 5, 128-153. ISSN: 2458-8776.
• Uygun, N. (1990). Kadızâde Tirevî ve Musikî Risalesi (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üni., SBE., İslâm Medeniyeti ve Sos. Bil. ABD. İstanbul.
• Ünlü, C. ve Filiz, A. Ş. (Haz.). (2016). Tanburi Cemil Bey Külliyatı / Collection. Kalan Müzik. İstanbul.
• Yahya Kaçar, G. (2005). Arel-Ezgi-Uzdilek Kuramında Artık İkili Aralığı ve Çeşitli Makamlara Göre Uygulamadaki Yansımaları. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 18 (1), 15-21.
• Yalçın, G. (2016). 19. Yüzyıl Türk Musikisinde Haşim Bey Mecmuası: Edvar. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. Ankara.
• Yalçın, G. (2020). Nâyî Mustafa Kevserî'nin Kaleminden 18. Yüzyıl Türk Musikisi: Kevserî Mecmuası. Gece Kitaplığı. Ankara.
• Yarman, O. (2008). 79-Tone Tunıng & Theory For Turkısh Maqam Musıc As A Solution To The Non-Conformance Between Current Model And Practice (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Teknik Üni., SBE, Müzikoloji ve Müzik Teorsi Programı. İstanbul.
• Yeşilyurt, R. (2015). Uzun Sap Bağlama Enstrumanındaki Mevcut Perde Sistemiyle Hüzzam Makamı Dizisinin Seslendirilmesinde Ortaya Çıkan Problemler ve Çözüm Önerileri (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Atatürk Üni., SBE, Müzik Bilimleri ASD. Erzurum.