AŞKIN ÖTEKİSİ: OSMANLI-TÜRK ROMANINDA AŞK NESNESİ OLARAK GAYRİMÜSLİM KADIN TEMSİLİ

Yıl 2025, Cilt: 17 Sayı: 34, 267 - 288, 01.12.2025

Gökhan Tunç , Habibe Ustacik Güneş

https://doi.org/10.26517/ytea.611

Öz

Tanzimat sonrası Batılı bir tür olarak romanın Türk edebiyatına dâhil olmasıyla birlikte kaleme alınan ilk Osmanlı romanları, sadece bir edebî metin değil aynı zamanda dinî-kültürel, siyasi ve ahlaki kırılmaların anlatı düzleminde temsil bulduğu ideolojik bir alan olarak değerlendirilmeye açıktır. Bu çalışmada örneklem eserler üzerinden gayrimüslim kadın karakterlerin “aşk nesnesi” olarak kurgulanış biçiminin toplumsal “öteki” bilinci ve ulusal alegori kavramları merkezinde incelenmesi hedeflenmiştir. Osmanlı toplumunun Batılılaşma sürecinde yaşadığı kültürel ve epistemolojik dönüşümün dönem romanlarında, özellikle gayrimüslim kadın temsilleri üzerinden nasıl yeniden üretildiği sorusu incelenmiştir. Bu kapsamda Ahmet Midhat’ın Felâtun Bey ile Râkım Efendi, Nabizade Nâzım’ın Zehra ve Hüseyin Cahit Yalçın’ın Hayal İçinde adlı romanlarındaki gayrimüslim kadın figürleri, daha önce ifade edilen bakış açısı çerçevesinde karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. Yozefino, Polini, Urani ve İzmaro gibi Müslüman olmayan karakterlerin yalnızca bireysel aşk nesneleri olmadığı; Batının maddi, seküler ve cinsel özgürlük temelli kültürel kodlarını simgeleyen alegorik yapılar olarak kurgulandığı ileri sürülmüştür. Bu temsiller aracılığıyla, Müslüman erkek özne kimliğinin yeniden inşa edildiği; aile kurumu ve gayrimüslim kadın imgesi üzerinden Batı karşısında bir ahlaki sınır üretildiği sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı-Türk romanı , aşk , öteki , gayrimüslim , ulusal alegori

THE OTHER OF LOVE: REPRESENTATIONS OF NON-MUSLIM WOMEN AS OBJECTS OF DESIRE IN THE OTTOMAN-TURKISH NOVEL

Öz

With the incorporation of the novel into Turkish literature as a Western literary form following the Tanzimat period, the earliest Ottoman novels can be regarded not merely as literary narratives but also as ideological spaces in which religious–cultural, political, and moral ruptures found representation on the narrative plane. This study aims to examine, through selected works, the ways in which non-Muslim female characters are constructed as “objects of love,” focusing on the notions of the social “other” and national allegory. It investigates how the cultural and epistemological transformation experienced by Ottoman society during the Westernization process was reproduced in period novels, particularly through representations of non-Muslim women. Within this scope, the non-Muslim female figures in Ahmet Midhat’s Felâtun Bey ile Râkım Efendi, Nabizade Nâzım’s Zehra and Hüseyin Cahit Yalçın’s Hayal İçinde are comparatively analyzed from the aforementioned perspective. It is argued that characters such as Yozefino, Polini, Urani and İzmaro are not merely individual love objects, but rather allegorical constructs symbolizing the West’s material, secular, and sexually liberated cultural codes. Through these representations, the Muslim male subject identity is reconstructed, and a moral boundary vis-à-vis the West is established through the institution of the family and the image of the non-Muslim woman.

Anahtar Kelimeler

Ottoman-Turkish novel , love , other , non-muslim , national allegory

Kaynakça

• Ahmet Midhat Efendi. Felâtun Bey ile Râkım Efendi. Çeviren Gökhan Tunç ve Ebru Özgün, Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Akyüz, Kenan. Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri 1860-1923. İnkılâp Kitabevi, 2000.
• Çelik, Yüksek ve Fatih Yeşil. Osmanlı Modernleşmesinde Tereddüt ve Teceddüt Yılları (1768 -1908). Vakıfbank Kültür Yayınları, 2023.
• Çoruk, Ali Şükrü. “A Protagonist Between Fiction and Reality: Felâtun Bey.” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, c. 47, s. 1, 2012, ss. 65-76.
• Duman, Kenan Evren. Türkiye’de Azınlık Basını ve Sorunları. 2006. İstanbul Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Enginün, İnci. Yeni Türk Edebiyatı: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e (1839-1923). Dergâh Yayınları, 2017.
• Eyan, Bilginç. “Ahmet Mithat Efendi’nin Felâtun Bey ile Râkım Efendi Romanında İslâm Epistemolojisine Mutlak Bağlılık ve Batı Algısı.” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, c. 25, s. 1, 2021, ss. 43-56. https://doi.org/10.53372/turkoloji.874043
• Gökçek, Fazıl. Osmanlı Kapısında Büyümek: Ahmet Mithat Efendi’nin Hikâye ve Romanlarında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşları. Dergâh Yayınları, 2006.
• Has-Er, Melin. Tanzimat Devri Türk Romanında Kadın Kahramanlar. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2000.
• Huyugüzel, Ömer Faruk. Hüseyin Cahit Yalçın’ın Hayatı, Hikâye ve Romanları Üzerinde Bir Araştırma. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1982.
• Işık, Harun. “Kitab-ı Mukaddes ve Kur’an’a Göre Şeytan.” Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi [BOZIFDER], c. 13, s. 13, 2018, ss. 35-74.
• Jameson, Frederic. Modernizm İdeolojisi: Edebiyat Yazıları. Çeviren Kemal Atakay ve Tuncay Birkan, Metis Yayınları, 2008.
• Kaplan, Mehmet. Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar-1. Dergâh Yayınları, 2016.
• Karabulut, Mustafa. “Osmanlı İmparatorluğu’nda 19. Yüzyılda Değişim Süreci, Sosyal ve Kültürel Durum.” Mecmua, c. 1, s. 2, 2016, ss. 49-65.
• Keyman, Emin Fuat. “Farklılığa Direnmek: Uluslararası İlişkiler Kuramında ‘Öteki’ Sorunu.” Oryantalizm, Hegemonya ve Kültürel Fark içinde. Editörler Emin Fuat Keyman, Mahmut Mutman ve Meyda Yeğenoğlu. İletişim Yayınları, 1996.
• Kurtaran, Uğur. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi.” Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, s. 8, 2011, ss. 57–71.
• Kutluk Karadağ, Nermin Funda. Tanzimat’tan Sonra Osmanlı Devleti’nde Azınlıkların Hukuki Statüsü. 2010. Kırıkkale Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Kütükçü, Tamer. Hayatın Dinamiklerinden Yazınsal Metne Tanzimat Romanı: Sosyolojik ve Anlatıbilimsel Bir İnceleme. Ötüken Neşriyat, 2018.
• Moran, Berna. Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış I. İletişim Yayınları, 2018.
• Nabizade Nazım. Zehra. Hazırlayan Necati Tonga. Can Yayınları, 2021.
• Okay, Mehmet Orhan. Batı Medeniyeti Karşısında Ahmet Midhat Efendi. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1989.
• Okay, Mehmet Orhan. Batılılaşma Devri Türk Edebiyatı. Dergâh Yayınları, 2005.
• Ölmez, Berçem Gözde. “Popüler Kültürde Şeytanın Fantastik İmgeye Dönüşümü.” International Social Sciences Studies Journal, c. 8, s. 104, 2022, ss. 3842-3855.
• Özön, Mustafa Nihat. Namık Kemal ve İbret Gazetesi. Remzi Kitabevi, 1938.
• Parla, Jale. Babalar ve Oğullar: Tanzimat Romanının Epistemolojik Temelleri. İletişim Yayınları, 2022.
• Saydam, Abdullah. “Yenileşme Döneminde Osmanlı Toplumu.” Genel Türk Tarihi, 7. Cilt, Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Shils, Edward. “Gelenek”, Modernliğin Gölgesinde: Gelenek içinde. Çeviren Hüsamettin Arslan. Doğu Batı, c. 25, 2003, ss. 101-131.
• Şengül, Abdullah. “Edebiyatta Ötekilik ve Türk Edebiyatında ‘Öteki’.” Karadeniz Araştırmaları, c. 15, 2007, ss. 97-116.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. Edebiyat Üzerine Makaleler. Dergâh Yayınları, 1969.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi. Hazırlayan Abdullah Uçman. Yapı Kredi Yayınları, 2006.
• Tunç, Gökhan. “Cengiz Dağcı’nın Onlar da İnsandı Adlı Romanında Ulusal Alegori.” Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c. 9, s. 19, 2017, ss. 347–353.
• Tunç, Gökhan. “Önsöz”. Hayal İçinde içinde. Hitabevi Yayınları, 2021.
• Tunç, Gökhan ve Özge Gamsız Tunç. “Düşüşe Yazgılı Yükseliş: Psikomitoloji Çerçevesinde Halit Ziya Uşaklıgil’in Mai ve Siyah Romanı.” Folklor/Edebiyat, c. 30, s. 119, 2024, ss. 709-726.
• Turgut, Hasan. Peyami Safa Metinlerinde Ulusal Alegori. 2018. Yıldız Teknik Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Ustacık Güneş, Habibe. Mitolojiden Eril Tahayyüle: Osmanlı Dönemi Türk Romanında İyicil ve Kötücül Kadın İmgesi. Günce Yayınları, 2025.
• Uyanık, Seda. 19. Yüzyıl Osmanlı-Türk Romanında Gayrimüslim İmgeleri. 2007. Bilkent Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Yalçın, Hüseyin Cahit. Hayal İçinde. Hazırlayan Gökhan Tunç. Hitabevi Yayınları, 2021.