OKTAY RİFAT’IN ŞİİRLERİNDE HAYVAN DAVRANIŞLARI

Yıl 2023, Cilt: 15 Sayı: 30, 103 - 122, 01.12.2023

Özge Aksoy Serdaroğlu

https://doi.org/10.26517/ytea.551

Öz

Yalnızca ilerlemeye odaklanıp gelişmeyi kutsallaştıran, kapitalist kaygılarla yüklü, alışıldık insan merkezci yaklaşım; yerkürenin doğal kaynaklarını hızla tüketmektedir. Günümüzde küresel bir sorun olarak kabul gören çevre krizinin sonuçları, gezegenin sürdürülebilir geleceğini ciddi boyutlarıyla tehdit etmektedir. İnsanlığın çevre duyarlığıyla hareket etmesi artık bir zorunluluk hâlini almış bu duruma sanat ve edebiyat da kayıtsız kalmamıştır. Çevreci eleştiri, edebiyat yoluyla doğayı korumaya ilişkin güçlü bir bilincin peşindedir. Edebiyat ve ekoloji arasında bağ kurarak gezegen merkezci bir yaklaşımı savunur. Çevreci şiir eleştirisiyse kısaca, bir şairin şiirlerinde hayvan ve bitki toplulukları ile cansız varlıklara yani doğanın insan dışı diğer ögelerine duyduğu dikkate eğilir. Bu bağlamda yirminci yüzyıl modern Türk şiirinin öne çıkan şairlerinden Oktay Rifat (1914-1988) doğaya ilişkin sezgisel bir algıya sahiptir. Şiirlerinde ele aldığı hayvan davranışları, okurda çevre bilincinin oluşmasında azımsanmayacak bir değer üretir. Şair, hayvanların ekosistemdeki davranışlarını gözlemler, hayvanlarla arasında etkileşimli bir bağ kurar ve onlar gibi düşünmeye çalışır. Hayvanların iç dünyalarının olduğu kabulünden yola çıkarak onlar hakkında duygusal birtakım öngörülerde bulunur. Her bir hayvan türünü, alışıldık insan merkezci yönelimlerden farklı olarak içkin değerleriyle şiirleştirir. Bu makalenin amacı, Oktay Rifat’ın şiirlerinde hayvanların bilişsel etkinliklerini göz önüne alarak yaşamda kalma çabalarını pekiştiren davranışlarını; hareket-hız, duygu iletişim-düşünce ve evrim süreçlerine göre yaşama uyum sağlamalarına ait kategoriler etrafında okumaktır.

Anahtar Kelimeler

Çevre krizi, çevreci eleştiri, çevreci şiir eleştirisi, hayvan davranışları, Oktay Rifat

ANIMAL BEHAVIORS IN OKTAY RİFAT’S POEMS

Öz

The usual anthropocentric approach, which focuses only on progress and sanctifies development,
loaded with capitalist concerns, is rapidly consuming the natural resources of the earth, without
considering its boundaries and sustainable future. As a result of these anthropocentric tendencies,
the balance of nature has been disrupted for centuries by various environmental massacres. The
consequences of the environmental crisis, as a global problem, seriously threaten the sustainable
future of nature. Therefore, it has become a necessity for humanity to act with environmental
awareness. In this context, ecocriticism aims to create a strong consciousness about the
sustainable future of the earth through literature. It adopts a planet-centered approach by simply
establishing a connection between literature and ecology. Ecological poetry criticism, as one of
the sub-fields of ecocriticism, briefly focuses on the attention a poet has to other non-human
elements of nature, namely animal, plant communities and inanimate beings, in her/his poems.
In this context, Oktay Rifat (1914-1988), as one of the prominent poets of the twentieth century
modern Turkish poetry, advances his intuitive attention to nature in a profound structure in his
poems. Observes the dynamics of natural balance. From his first poems, he internalizes the fact
that everything is connected to everything else in the holistic structure of nature as an ecological
knowledge. In his poems, there are also different perspectives that break anthropocentric
conventions and enable deep questioning within the scope of nature and human relationship
and interaction. The poet observes the behavior of animals in the ecosystem, establishes
an interactive bond with the animals and tries to think like them. Based on the assumption
that animals have inner worlds, he even makes some emotional predictions about them. He
poetizes each animal species with its inherent values, different from the usual anthropocentric
tendencies. The aim of this article is to read, in Oktay Rifat’s poems, the behaviors of animals
that reinforce their adaptation to life according to their evolutionary processes and their efforts
to survive, together with their cognitive activities, around the categories of movement-speed and
emotion-communication-thought. It is seen that the animal behaviors in Oktay Rifat’s poems
produce considerable value in the formation and development of environmental awareness
and ethics. The behaviors of animals that reinforce their adaptation to life and their efforts
to survive according to their evolutionary processes will be read together with their cognitive
activities around the categories of movement-speed, emotion-communication-thought.

Anahtar Kelimeler

Environmental crisis, ecocriticism, ecopoetry, green poetry, ecological poetry, animal behaviors, Oktay Rifat

Kaynakça

• Aksoy, Özge. “Oktay Rifat’ın Şiirlerinde Doğa Farkındalığı: Çevreci Eleştiri Işığında Bir Okuma.” Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2014.
• Balcombe, Jonathan. Balıkların Bildikleri. Metis Yayınları, 2021.
• Balta, Şükrü Can. “1950 Sonrası Türk Hikâyesinde Ekoeleştiri ve Çevre Bilinci.” Doktora Tezi, Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2023.
• Buell, Lawrence. The Environmental Imagination. Thoreau,Nature Writing, and the Formation of American Culture. Cambridge, MA: The Belknap P of Harvard UP, 1995.
• Bryson, J. Scott. The West Side of Any Mountain: Place, Space, and Ecopoetry. Iowa City: U of Iowa P., 2005.
• Can, Ahmet. “Latife Tekin’in Romanlarında Doğa ve İnsan İlişkisi.” Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2018.
• Çelikkanat, Betül. “Sevinç Çokum’un Roman ve Öykülerine Ekoeleştirel Bir Yaklaşım.” Yüksek Lisans Tezi, İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2022.
• Doğrul, Tuba. “Halikarnas Balıkçısı’nın Hikâye ve Romanlarına Ekoeleştirel Bir Bakış.” Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van, 2020.
• Ergin, Meliz ve Özen Nergis Dolcerocca. “Edebiyatta Ekoeleştirel Yaklaşımlar: Ekoşiir ve Elif Sofya.” Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (SEFAD), 36, 2016, ss. 297-314.
• Garrard, Greg. Ekoeleştiri Ekoloji ve Çevre Üzerine Kültürel Tartışmalar. Kolektif, 2016.
• Gonagova, Yasemen. “Ekoeleştiri bağlamında Buket Uzuner’in “Tabiat dörtlemesi” Serisindeki Üç Roman Üzerine Bir Değerlendirme.” Yüksek Lisans Tezi, On Dokuz Mayıs Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Samsun, 2020.
• Gökalp Alpaslan, Gonca. “Cengiz Aytmatov’un Elveda Gülsarı, Dişi Kurdun Rüyaları, Ebedi Gelin: Dağlar Yıkıldığı Zaman Romanlarında Hayvan Zihni.” Türklük Bilimi Araştırmaları, 2015, ss. 11-26.
• Güçlü Sarıdede, Hatice. “Çocuk Kitaplarında Çevreci Eleştiri Üzerine Bir İnceleme.” Yüksek Lisans Tezi, Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Zonguldak, 2021.
• Hamzaçebi, Ezgi. “İnsan Olmayanın Edebi Temsili: Yere Düşen Dualar ve Yeryüzü Halleri’ne Ekoeleştirel Bir Yaklaşım.” Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2017.
• Karaman, Yasin. “Latife Tekin’in Romanlarına Ekoeleştirel Bir Yaklaşım.” Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van, 2020.
• Kuru, Kübra. “Ekoeleştiri Odağında Ethem Baran Anlatısı.” Yüksek Lisans Tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Muğla, 2022.
• Leopold, Aldo. Bir Kum Yöresi Almanağı ve Oradan Buradan Eskizler. Türkiye İş Bankası Yayınları, 2020.
• Mehani, Cemile Rümeysa. “Hasan Ali Toptaş’ın Eserlerinde İnsan-Hayvan Karşılaşmaları: Hayvanların Yazınsal Temsili.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2022.
• Memiş Baytimur, Nazlı. “Adaptif Hayvan Davranışları Işığında Muhtar Avezov’un Kökserek Adlı Hikâyesinin İncelenmesi.” Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), 6 (1), 2022, ss. 151-166.
• Oktay Rifat. Bütün Şiirleri I. Yapı Kredi Yayınları, 2010.
• Oktay Rifat. Bütün Şiirleri II. Yapı Kredi Yayınları, 2007.
• Oppermann, Serpil. Ekoeleştiri: Çevre ve Edebiyat. Phoenix, 2012.
• Sağlam, Sevcan. “Buket Uzuner’in Romanlarında Doğa.” Yüksek Lisans Tezi, Bartın Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Bartın, 2022.
• Sıddık, Cansu. “Çocuk Edebiyatında Çevreci Eleştiri: Hasan Ali Toptaş’ın Ben Bir Gürgen Dalıyım İsimli Eseri Üzerine Bir İnceleme.” Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2019.
• Topcu, Türkan. “Türk Romanında Çevrecilik (1945-2015).” Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Ankara, 2019.
• Uğurlu, Sibel. “Buket Uzuner’in Hikâye ve Romanlarının Ekoeleştiri Bağlamında İncelenmesi.” Yüksek Lisans Tezi, Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırşehir, 2020.
• Waal, Frans De. Hayvanların Ne Kadar Zeki Olduğunu Anlayacak Kadar Zeki miyiz?. Metis Yayınları, 2018.
• Ward, Ashley. Hayvanların Akıl Almaz Yaşamı. İrene Yayınları, 2023.
• Yavuz, Menekşe. “Yaşar Kemal’in Romanlarında Toplumsal ve Bireysel Değişimi Ekoeleştirel Yaklaşımla Okumak.” Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2023.
• Yıldırım, Rabia Sena. “Sait Faik Abasıyanık’ın Hikâyelerinin Çevreci Eleştiri Işığında İncelenmesi.” Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2021.
• Young, Rosamund. İneklerin Gizli Hayatı. Domingo Yayınları, 2023.