ERKEN CUMHURİYET DÖNEMİ SAĞLIK POLİTİKALARININ DÜŞÜNSEL VE SİYASÎ PERSPEKTİFTEN DEĞERLENDİRİLMESİ

Yıl 2024, Sayı: 29, 39 - 63, 31.12.2024

Oya Daglar Macar

Öz

Erken Cumhuriyet dönemi sağlık politikaları, Türkiye’nin sağlık teşkilatının temellerinin atıldığı önemli bir tarihsel dönemdir. Kurtuluş Savaşı’nda TBMM’nin açılışının ardından müstakil bir Sağlık Bakanlığının kurulmasıyla sağlık alanındaki yapılanma başlamıştır. Kurtuluş Savaşı’nda kısıtlı kaynaklar ve cephedeki savaşın devam etmesi nedeniyle, sağlık politikalarında çok büyük adımlar atılamamıştır. Asıl önemli planlamalar ve düzenlemeler Cumhuriyet ilan edildikten sonra gerçekleşmiştir. Erken Cumhuriyet dönemi sağlık politikaları sadece tıbbi açıdan değil, dönemin siyasi, ekonomik ve toplumsal dinamikleri ve beklentileri dikkate alınarak oluşturulmuştur. Sağlık politikalarının Cumhuriyetin temel felsefesi ile uyumlu bir yapıda olmasına büyük özen gösterilmiştir. Ayrıca bilimsel bir temele dayanan ve dünyadaki tıbbi gelişmeler yakından takip edilerek hazırlanmış politikalardır. Tüm bu çalışmaların hazırlanması ve uygulanmasındaki en önemli isim ise sağlık Bakanı Dr. Refik Saydam’dır. Bu makale Kurtuluş Savaşı’ndan Dr. Refik Saydam’ın ölümüne kadar olan 1920-1937 döneminin sağlık politikalarını ele almaktadır.

Anahtar Kelimeler

sağlık politikaları, Refik Saydam, sosyal tıp, beden terbiyesi ve spor, öjenik, nüfus politikası, Hıfzıssıhha.

Kaynakça

• AKIN, Yiğit; Gürbüz ve Yavuz Evlatlar, İletişim Yayınları, İstanbul, 2004.
• AKŞİT, E. Elif, “Geç Osmanlı ve Cumhuriyet döneminde Nüfus Kontrolü yaklaşımları”, Toplum ve Bilim, 17, 2019, s. 179-197.
• ALEMDAROĞLU, Ayça; “Politcs of the Body and Eugenic Discourse in Early Republian Turkey”, Body and Society, 11/3, 2005, s.61–76.
• ALTAY, Saadet; “Bulaşıcı ve Müzmin Bir Sosyal Afet: Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Trahom Hastalığı ve Mücadele Çalışmaları (19241938)”, CTAD, 12 /23, 2016, s.167-211.
• ALTINTAŞ, Ayten, Cemiyet-i Tıbbiye-i Osmaniye, Bursa Sağlık Tarihi İçinde, C II, Ed. Ceyhun İrgil, Hermes Matbaacılık, Ankara, 2017. s.1143-1146.
• ARPACI, Murat; “Erken Cumhuriyet Türkiyesi’nde Kamu Siyaseti Sağlığı ve Öjenik (1923-1946)”, Tarih ve Toplum, sayı 17 /257, 2014, s.129-154.
• ARPACI, Murat, “M. Foucault, Biyopolitika ve Biyotarih: Tarihsel Çalışma Alanları Olarak Tıp, Beden ve Nüfus”, ViraVerita, 3, 2016, s. 80-98
• ARSAN, Nimet, Sadi Borak, Utkan Kocatürk; Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, 27 Ekim 1922, cilt II, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1959.
• ATASOY, B. Zehre; Erken Cumhuriyet İstanbul’unda Frengi ve Fuhuşun Mekansal Yansımaları, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Salgın Hastalıklar ve Kamu Sağlığı İçinde, Ed. Burcu Kurt ve İsmail Yaşayanlar, Tarih Vakfı Yurt yay, İstanbul, 2017, s. 215-231
• ATAY, Falih. Rıfkı; Roman, Varlık Yayınevi, İstanbul, 1964.
• AYDIN, Erdem; Türkiye’de Sağlık Teşkilatlanması Tarihi, Naturel yayıncılık, Ankara, 1969.
• AYDIN, Erdem; Türkiye’de Sıtma Savaşı, Türk Tabipleri Birliği, Ankara, 1998.
• AYVAZ, Zühre; “Erken Cumhuriyet Türkiyesi’nde Uygulanan Öjenik Politikaların Spora Yansıması: Beden Terbiyesi Kanunu Üzerine Bir İnceleme”, Spor Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 7 /1, 2022, s. 174-196.
• ÇAKIR, K. Gül ; “Cumhuriyet Dönemi Toplum Sağlığı Politikalarında Bulaşıcı Hastalıklar 1920-1940”, sdü Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 53, 2021, s. 202-228.
• CANŞEN, Efgan; “Türkiye Cumhuriyeti’nin Spor Politikaları”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17 /1, 2015, s.33-48.
• ÇAVMAK, Şeyda ve Doğancan Çavmak; “Türkiye’de Sağlık Hizmetlerinin Tarihsel Gelişimi ve Sağlıkta Dönüşüm Programı”, Sağlık Yönetimi Dergisi, 1 /1, 2017, s. 48-57.
• DEMİR, Müslim; “Umumi Hıfzıssıhha Kanunu Üzerine Bir İnceleme”, Çalışma ve Toplum, 3, 2019, s. 2015-2030.
• DERVİŞOĞLU, M. Fatih; Kurtuluş Savaşı’nda Sağlık Teşkilatına Bir Bakış, Cedit Neşriyat, Ankara, 2009.
• DİNÇ, Gülten, “Ortaasya Türk Topluluklarından Günümüz Türkiye’sine Bulaşıcı ve Salgın Hastalıkların Gelişimi”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, 18, 2012, 73-104.
• DUMAN, Sabit; Cumhuriyet Döneminde Sağlıklı Birey Yetiştirmek. Atatürk Dönemi Sağlık Tarihi Kongresi (1920-1938) İçinde, Ege Üni. Edebiyat Fak. Yay, İzmir, 2009. s.705-715.
• ERYÜCEL, Ertuğrul; “Öjenik Bağlamında Batı Ülkeleri'nde ve Türkiye'de Politika Yapımı Üzerine Karşılaştırmalı Analiz: International Conference on Eurasian Economies”, 2017, s. 132-139
• FOUCAULT, Michel; The Birth of Social Medicine, Power: The Essential Works of Foucault 1954-1984. Çev.Robert Hurley vd., 2001. https://monoskop.org/images/b/b9/Foucault_Michel_Power_2000.pdf (Erişim:31.10.2024)
• FOUCAULT, Michel; Cinselliğin Tarihi I, Çev. Hülya Tufan, Afa, İstanbul, 1986.
• FOUCAULT, Michel; Cinselliğin Tarihi III, çev. Hülya Tufan, Afa, İstanbul, 1994.
• GÜLÇİÇEK, Mehtap; 1929-1945 Yılları Arasında İzmir’de Salgın Hastalıklar ve Çözüm Arayışları. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), 2019.
• GÜMÜŞÇÜ, Osman; Sağlık Coğrafyası Bakımından 1920’lerin Türkiyesi’nde Halk Sağlığı ve Sorunları, 38. Uluslararası Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı İçinde, 1-6 Eylül 2002, Ed. Nil Sarı, Ali Haydar Bayat, Yeşim Ülman, Mary Işın, 2005, Ankara, s.1491-1502.
• GÜRSEL, Ali; Cumhuriyet Devri Sağlık Politikaları 1920-1960, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve Inkılâp Tarihi Enstitüsü, (Yayınlanmamış doktora tezi), 1998.
• HANİOĞLU, Şükrü; Kemalizmin Tarihi Kökenleri, Türkiye’de Demokrasi, İslâm ve Laiklik İçinde Der. Ahmet T. Kuru, Alfred Stepan, Çev. Hande Tatoğlu, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2024, s. 38-57.
• HOT, İNCİ; “Ülkemizde Trahom ile Mücadele”, Türkiye Klinikleri Tıp Etiği-Hukuku Tarihi Dergisi, 11, 2003, s. 22-29.
• KARABULUT, Umut; “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Sağlık Hizmetlerine Toplu Bir Bakış: Dr. Refik Saydam’ın Sağlık Bakanlığı ve Hizmetleri (1925-1937)”, ÇTTAD, VI/15, 2007, s. 151-160.
• KASAPOĞLU, Aytül; “Türkiye’de Sağlık Hizmetlerinin Dönüşümü”, Sosyoloji Araştırmaları Dergisi, 19 /2, 2016, s.131-174.
• KESKİNOBA, H. Kadircan; Atatürk Döneminde Trahomla Mücadele Tarihçesine Bakış, Atatürk Dönemi Sağlık Tarihi Kongre Bildirileri İçinde, Ed. Mutluer M, Akçiçek, Ege Üniv. Edebiyat Fak. Yay., İzmir, 2009, s.413-422.
• KOÇLAR, Bekir; Kurtuluş Yolu Dergisinde Sağlık Yazıları”, Atatürk Dönemi Sağlık Tarihi Kongresi (1920-1938) Bildiriler İçinde, Ed. Mustafa Mutluer ve Eren Akçiçek, İzmir, Ege Üniversitesi Basımevi, 2009. s.499-505.
• KRATZ, W. Frederick ve C Bradley Bridges; “Malaria Control in Turkey”, Public Health Reports, 71/4, 1956, s. 409–416.
• MACAR, Dağlar. O. ve BAŞAĞAOĞLU, İbrahim; “Sıhhiye Mecmuasına Göre Balkan Ülkelerinde ve Türkiye’de Görülen Sıtma ve Verem (1924-1960)”, 5. Balkan Tıp tarihi ve Etiği Kongresi Özet ve Bildiri Kitabı İçinde, Ed. Ayşegül Demirhan Erdemir, Sezer Erer, Öztan Usmanbaş, Burhan Akgün, 11-15 Ekim 2011, Nobel, İstanbul, 2012. s.1050-1076.
• MALKOÇ, Emiralp; Erken Cumhuriyet Döneminde Sıtma Mücadelesinin Alt yapısı (1923-1927), Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Salgın Hastalıklar ve Kamu Sağlığı İçinde, Ed. Burcu Kurt ve İsmail Yaşayanlar, Tarih Vakfı Yurt yayınları, İstanbul, 2017, s. 170-192.
• MARDİN, Şerif; Türk Modernleşmesi Makaleler 4, İletişim yayınları, İstanbul, 2018.
• MULLER, Dixon. R; Population Policy and Women’s Rights: Transforming Reproductive Choice, Praeger, London, 1993.
• MUTLU, Mustafa; “Beden Terbiyesi ve Spor Hayatında Selim Sırrı Tarcan (1874-1957)”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 6 /32, 2020, s. 583-615.
• NESİPOĞLU, Gamze; “Olgusal Bir Yapı Olarak Sağlık Politikaları: 1920-1960 Yılları Arası Cumhuriyet Döneminin Tarihsel İzleği”, Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi, 21/1, 2018, s.165-177.
• RASİMOĞLU, İlikan, C. G; “Erken Cumhuriyet Döneminde Sağlıklı Bireyin İnşası: Pronatalist Politikalar, Çocuk Sağlığı ve Verem”, İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 39/2, 2019, s. 329–357.
• ÖZALTAY, Bülent ve ERTİN, Hakan; “Türkiye’de Erken Cumhuriyet Dönemi’nde (1923-1946) Öjenik Yaklaşımlar”, IX. Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildirileri İçinde, XXIV. Gevher Nesibe Tıp Günleri, 24-27 Mayıs 2006, Kayseri, Ed. Esin Kahya, Sevgi Şar, Adnan Ataç, Mümtaz Mazıcıoğlu, Nobel yay., İstanbul, 2006. s. 424-429.
• ÖZAYDIN, Zuhal; “Dr. Besim Ömer Paşa’nın Ülkemiz Nüfus Siyaseti Hakkındaki Görüşleri”, Tıp Tarihi Araştırmaları Dergisi, 9, 1999, s. 215-220. ÖZBEK, Nadir; Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet, Siyaset, İktidar ve Meşruiyet 1876-1914, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008.
• ÖZER, Sevilay; “Türkiye’de Trahomla Mücadele (1925-1945)”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 54, 2014, s. 121-152.
• Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı, Ankara, 1973.
• SCHLEGEL, Dietrich; “1924-1933 Yılları Arasında Alman Basınında Türkiye”, Erdem, 3 /8, 1987, s. 415-437.
• SOFUOĞLU, Çiğdem; Toplumsal Dönüşümlere Biyopolitik Çerçeveden Bakmak: Erken Cumhuriyet Dönemi ve 2000'ler Sonrası Türkiye, Ankara Üniversitesi,( Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), 2019.
• TANIŞ, Cihat; “Türkiye’nin Sıhhi ve İçtimai Coğrafyası Eserlerine Göre Verem Hastalığının Seyri”, Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 11/18, 2019, s. 2830-2846
• TAYLOR, Virginia; Environmental Problems Foundation of Turkey, Legal Aspect of Population Planning and the Status of Women in Turkey, Önder Matbaa, Ankara, 1986, s. 35-36.
• TEKELİ, İlhan ve Selim İlkin; Cumhuriyetin Harcı II, Köktenci Modernitenin Ekonomik Politikasının Gelişimi, İstanbul Bilgi Üniversitesi yayınları, İstanbul, 2004.
• TEKELİ, İlhan; Türkiye'nin Sağlık Tarihi Bağlamı İçinde 1593 Sayılı Umumi Hıfsızsıhha Kanunu ve Cumhuriyetin Sağlık Sorununa Yaklaşımı, TÜBA, Ankara, 2010.
• TOPRAK, Zafer; Darwin’den Dersim’e Cumhuriyet ve Antropoloji, Doğan Kitap, İstanbul, 2012.
• TOPRAK, Zafer; (Hazırlayan). Bir Yurttaş Yaratmak, Muassır Bir Medeniyet İçin Seferberlik Bilgileri 1923-1950, Yapı Kredi Kültür Sanat Yay, İstanbul, 1998.
• TOPRAK, Zafer; Toprak, “İstanbul’da Fuhuş ve Zührevi Hastalıklar 1914-1933”, Tarih ve Toplum, 39, 1987, s. 31-40. TÖRE, Okan; “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Bulaşıcı Hastalıklarla Savaşım”, https://www.klimikdergisi.org/tr/2021/04/27/osmanlidan-cumhuriyete-bulasici-hastaliklarla-savasim/ (Erişim: 13.10.2024)
• TUĞLUOĞLU, Fatih; “Türkiye’de Sıtma Mücadelesi (1924-1950)”, Türkiye Parazitoloji Dergisi, 32/4, 2008, s. 351–359.
• ÜLMAN, Yeşim I; “Osmanlı’dan Cumhuriyete Geçiş Döneminde Bir Aydın’ın Portresi: Besim Ömer Akalın (1861-1940)”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları Dergisi, 10-11, 2004-2005, s. 435-464.
• YAŞAYANLAR, İsmail;. Osmanlı Devleti’nde Kamu Sağlığının Kurumsallaşmasında Koleranın Etkisi, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Salgın Hastalıklar ve Kamu Sağlığı İçinde, Ed. Burcu Kurt ve İsmail Yaşayanlar, Tarih Vakfı Yurt yay., İstanbul, 2017. s.2-24.
• YAVUZ, Yolcu Serap; Cumhuriyet Misyonerleri, 1930-1946 Arası Türkiye’de Bir Politik Özne Olarak Gençlik İnşası, vb. yayınları, İstanbul, 2019.
• YILDIRIM, Nuran; Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Koruyucu Sağlık Uygulamaları", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, cilt 5, İletişim yayınları, İstanbul, 1985, s. 1320-1338.