MONGOL DOMINANCE TO DESHT-I QIPCHAQ AND CUMAN-KIPCHAKS

Yıl 2018, Cilt: 2 Sayı: 3, 3 - 29, 01.01.2018

Cihan Yalvar

Öz

After establishment of
the Grand Mongol Empire by Genghis Khan at the beginning of the thirteen
century, one of the targets of the Mongol army under the command of Jebe and
Subutai became the Desht-i Qipchaq. When the Mongol army came to this wide
area, extending from Irtysh River to the Carpathian Mountains, they encountered
the Cuman-Kipchaks. As a result of the Battle Of Kalka in 1223, the
Cuman-Kipchaks took the heaviest blow
from the Mongols in the region they have been ruling since one hundred and
fifty years. After the victory of the Mongols in the territory of
Cuman-Kipchaks, some groups were submitted
to the Golden Horde and some groups had to migrate to the lands of the
Balkans and the Volga Bulgarians. Cuman-Kipchaks who took important missions in
the Golden Horde, also played an important role in the Turkification of this
state. Some group of Cuman-Kipchaks which had to migrate to the Balkans after
the defeat they had suffered as the result of the second Kipchak campaign have played
an important role in the Bulgarian and Romanian states established in the
region by providing the Turkification of the Balkans before the Ottoman Empire.
After establishment of the Golden Horde, the name of region was also known as
Desht-i Qipchaq and those who came from Batu Khan’s dynasty were named Khan of Kipchak. In this article the
relation of the Mongols and Cuman-Kipchaks will be dealt during domination of
Mongol armies Desht-i Qipchaq region and during the domination
struggles. 

Anahtar Kelimeler

Mongols, Golden Horde, Cumans-Kipchaks, Battle Of Kalka, Desht-i Qipchaq

DEŞT-İ KIPÇAK’TA MOĞOL HAKİMİYETİ VE KUMAN-KIPÇAKLAR

Öz

XIII. yüzyıl başlarında
Cengiz Han’ın Büyük Moğol İmparatorluğu’nu kurmasının ardından Cebe ve Sübütey
komutasındaki Moğol ordusunun hedeflerinden birisi de Deşt-i Kıpçak olmuştur.
Moğol ordusu, İrtiş’ten Karpatlar’a kadar uzanan bu geniş sahaya geldiklerinde karşılarında
Kuman-Kıpçaklar’ı bulmuşlardır.1223 yılında yapılan Kalka Savaşı sonucunda
Kuman-Kıpçaklar, yüz elli yıldan beri egemen oldukları bölge içerisinde en ağır
darbeyi Moğollar’dan almışlardır. Moğolların Deşt-i Kıpçak’ta ki zaferinden sonra
Kuman-Kıpçaklar’dan bazı gruplar Altın Orda Devleti’ne tabi olmuş, bazı gruplar
da Balkanlara ve İtil Bulgarları’nın topraklarına göç etmek zorunda
kalmışlardır. Altınorda Devleti’nde önemli görevler alan Kuman- Kıpçaklar aynı
zamanda bu devletin Türkleşmesinde de önemli rol oynamışlardır. II. Kıpçak
Seferi sonucunda Balkanlara göç etmek zorunda kalan Kuman-Kıpçak grupları ise
Osmanlı Devleti’nden önce Balkanların Türkleşmesini sağlayarak, bölgede kurulan
Bulgar ve Romen devletlerinde önemli roller üstlenmişlerdir. Altın Orda
Devleti’nin kurulmasından sonra da bölgenin ismi Deşt-i Kıpçak olarak kalmış ve
Batu Han soyundan gelenler Kıpçak Hanı olarak isimlendirilmişlerdir. Bu
makalede Moğol ordularının Deşt-i Kıpçak bölgesini hakimiyet altına alması ve
hakimiyet mücadeleleri esnasında Moğollar ile Kuman- Kıpçaklar arasında gelişen
münasebetler ele alınacaktır. 

Anahtar Kelimeler

Moğollar, Altınorda, Kuman-Kıpçaklar, Kalka Savaşı, Deşt-i Kıpçak

Kaynakça

• AHİNCANOV, Sercan M., Türk Halklarının Katalizör Boyu Kıpçaklar, 2. Baskı, Selenge Yayınları, çev.Kürşat Yıldırım, İstanbul 2014.
• ARAT, Reşit Rahmeti, ‘’Kıpçak’’, İA, C.VI. , Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1977, s. 713-716.
• AYAN, Ergin, Plano Carpini’nin Moğolistan Seyahatnâmesi (1245-1247), Gece Kitaplığı, 2015.
• BAHADIR HAN ,Ebu’l Gazi, Şecere-i Türki (Türklerin Soy Ağacı), çev. Rıza Nur, Sad. Yunus Yiğit, İlgi Kültür Sanat, İstanbul 2009.
• BARTHOLD, V.V. , Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1990.
• ________________, Orta-Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, yay. haz. Kâzım Yaşar Kopraman-İsmail Aka, çev. Râgıp Hulusi Özdem, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2006.
• CAFEROĞLU,Ahmet, ‘’Altın Orda Türk İlleri ve Çağatay Türkçesi, Gelişmesi, Kaynakları ve Karakteri’’, Türkler, C. VIII. , Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek ve Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, 2002 Ankara, s. 819-830.
• CÜVEYNİ, Alaaddin Ata Melik, Tarih-i Cihan Güşa, çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2013.
• D’OHSSON, Abraham Constantın Mouradgeo, Moğol Tarihi, Yay. Haz. Ekrem Kalan, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2014.
• ECKHART, F. , Macaristan Tarihi, çev. İbrahim Kafesoğlu, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1949.
• FAHREDDİN, Rızaeddin, Altın Ordu ve Kazan Hanları, çev. İlyas Kamalov, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2003.
• GERDİZİ, Ebu Said Abdülhay Bin Dahhak Bin Mahmud, Tarih-i Gerdizi, Yay. Abdülhay Habibi, Şaphane-i Armağan, hş 1347.
• GOLDEN, Peter B. , Türk Halkları Tarihine Giriş, çev. Osman Karatay, 5. Basım, Ötüken,, İstanbul 2014.
• GÖKBEL, Ahmet, Kıpçak Türkleri (Siyasi ve Dini Tarihi), Ötüken, İstanbul 2000.
• _______________ , ‘’Kıpçaklar- Kumanlar’’, Türkler, C. II. , Ed. Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Ankara 2002, s.729-752.
• GROUSSET, Rene, Bozkır İmparatorluğu Atilla-Cengiz Han- Timur, çev. M. Reşat Uzmen, Ötüken, İstanbul 1996.
• KAFALI, Mustafa, Altın Ordu Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayın No:2085, Edebiyat Fakültesi Maatbası, İstanbul 1976. ______________, ‘’Deşt-i Kıpçak ve Cuci Ulusu’’, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. 25, İstanbul 1971, s. 179-188.
• _______________, ‘’Batu Han’’, DİA, C.V, Türkiye Diyanet Vakfı, 1992 Ankara, s.208-210.
• _______________, ‘’Cuci Ulusu ve Ak-Orda (Altın-Orda), Gök-Orda Hanlıkları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. 24, İstanbul 1970, s. 59-68.
• KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Milli Kültürü, 30. Basım, Ötüken, İstanbul 2010.
• KEMALOĞLU, İlyas, Altın Orda ve Rusya Rusya Üzerinde Türk-Tatar Etkisi, Ötüken, İstanbul 2015.
• __________________, Moğolların Kafkasya Politikası, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2003.
• __________________, ‘’ Büyük Moğol İmparatorluğu’’, Ed. Hayrunnisa Alan ve İlyas Kemaloğlu, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, Ötüken, İstanbul 2016, s. 29-67.
• KILDIROĞLU, Mehmet, Kırgızlar ve Kıpçaklar IX. Asrın ikinci yarısından XVI. Asra kadar Kırgızlar ve Kıpçakların etno-siyasi ilişkileri, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2013.
• KLYAŞTORNIY, S. G. , ‘’Kimekler ve Kıpçaklar’’, Tartarica Atlas, çev. İlyas Kemaloğlu, Tataristan Cumhuriyeti Ş. Mercani Tarih Enstitüsü, Tataristan Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı, Kazan, Moskova, St. Petersburg, İstanbul 2017, s. 140-157.
• KUMEKOV, Bolat, ‘’Kıpçak Hanlığı’’, çev. Aydos Şalbayev, Türkler, C. II, Ed. Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 776-784.
• KURAT, Akdes Nimet, IV.-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, 2. Baskı, Murat Kitabevi Yayınları, Ankara 1992.
• __________________, Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar, 4. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999.
• ____________________, Peçenekler, yay haz. Ahsen Batur, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2016.
• KAŞGARLI, Mahmud, Divânu Lugati’t Türk, haz. Ahmet Bican Ercilasun- Ziyat Akkoyunlu, 2. Baskı, Türk Dil Kurumu, Ankara 2015.
• KUMRU, Nurdan, P. V. Golubovskiy ve Eseri: Peçenegi, Torki i Polovtsı Do Naşestviya Tatar: (Moğol İstilasına Kadar Peçenekler, Uzlar ve Kuman-Kıpçaklar (Tercüme- Tahlil), T. C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2016.
• NİUÇA TOBÇA’AN, Manghol-un, Moğolların Gizli Tarihi, çev. Ahmet Temir, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1995.
• ÖGEL, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, I. Cilt, 5. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2010.
• _______________, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1988.
• ÖZYETGİN, A. Melek Özyetgin, KEMALOĞLU, İlyas, Altın Orda Hanlığına Ait Resmi Yazışmalar, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2017.
• ÖZYETGİN, Melek, ‘’Altın Ordu Hanlığı’nın Resmi Yazışma Geleneği’’, Türkler, C. VIII. , Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek ve Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, 2002 Ankara, s. 819-830.
• HACI, Ötemiş, Çengiz-name, haz. İlyas Kemaloğlu, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014.
• RASONYİ, Laszlo, Tarihte Türklük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1971.
• SAFRAN, Mustafa, ‘’Kumanlar-Kıpçaklar’’, Türkler, C.II. , Ed. Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek ve Salim Koca, Ankara 2002, s. 785-792.
• ŞEŞEN, Ramazan, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2001.
• TAŞAĞIL, Ahmet, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları (M.Ö. III.- M.S. X. asır), Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2016.
• ______________, Kök Tengri’nin Çocukları, 5. Baskı, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2015.
• TIESENHAUSEN, W. DE, Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler, çev. İsmail Hakkı İzmirli, Maarif Maatbası, İstanbul 1941.
• TOGAN, A. Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, 3. Baskı, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981.
• VERNADSKY, George, Moğollar ve Ruslar, çev. Eşref Bengi Özbilen , 2. Baskı, Selenge Yayınları, İstanbul 2015.
• YAKUBOVSKİY, A. Yu. , Altın Ordu ve Çöküşü, çev. Hasan Eren, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1992.
• YÜCEL, Mualla Uydu, ‘’Kıpçaklar’’, DİA, C. XXV. , Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 2002, s. 420-421.