HORASAN BÖLGESİ VE MU’TEZİLE’NİN HORASAN’DAKİ VARLIĞI

Yıl 2017, Cilt: 5 Sayı: 6, 16 - 33, 30.06.2017

Yunus Kaplan

Öz

İslam
düşünce tarihi açısından kadim coğrafyaların ve bölgelerin önemi büyüktür. İslam
düşüncesinin çok değerli ilk dönem temsilcilerinin neşv u nemâ bulduğu,
yetiştiği Horasan bu coğrafyalardan biridir. Bölgenin çok uluslu ve çok
kültürlü yapısının bir sonucu olarak birçok dini ve fikri hareket kendisine yer
bulabilmiştir. Bu fikri hareketlerden birisi de şüphesiz Mu’tezile’dir.
Fırkanın bölgede siyasi himaye gördüğü müddetçe varlığını koruduğu, fikri
tartışmalarda taraf olarak yer aldığı ve bölgedeki siyasi ve mezhebi
hareketlerin şekillenmesinde önemli katkılar sağladığı görülmektedir. İslam
düşünce tarihi açısından da oldukça önemli bir fikri hareket olarak Mu’tezile’nin
Bağdat ve Basra dışındaki yayılışının incelenmesi fırkanın tarihinin olduğu kadar
İslam düşünce tarihinin anlaşılması açısından da önemlidir. Bu hususlar dikkate
alınarak çalışmamızda Mu’tezile mezhebinin Horasan bölgesindeki temsili konusu
incelenmektedir. Konunun detaylı bir şekilde anlaşılması için öncelikle Horasan
coğrafyasının özellikleri anlatılmakta ardından bölgedeki mezhep hareketleri
ele alınmaktadır. Son olarak da Mu’tezile’nin bölgedeki varlığı incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri, Mu’tezile, Horasan, Horasan Mu’tezilesi

Kaynakça

• -Aruçi, Muhammed, “Vâsıl b. Atâ”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. XLII. -Aydın, Fuat, “Ebû Îsâ Verrâk”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. XLIII. -Bağdadî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tâhir Abdulkâhir, Mezhepler Arasındaki Farklar: el-Fark Beyne’l-Fırak; çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, 1991. -Belâzurî, Ebu’l-Hasan Ahmed b. Yahya b. Câbir, Futûhu’l-Buldân, thk. Abdulkadir Muhammed Ali, Beyrut, 2000. -Cahız, Türklerin Faziletleri = el-Cahiz ve Fezail el-Etrak, çev. Ramazan Şeşen, İslam, Tarih, Sanat ve Kültürünü Araştırma Vakfı Yay., İstanbul, 2002. -C.E. Bosworth, “Tahirids”, Encyclopeadia Of İslam, c. X. -C.E. Bosworth, “Sâmânîd’s” Encyclopaedia Of İslam, c. VIII. -C.L. Cahen, “Buwayhids”, Encyclopaedia Of İslam, c. I. -Çelebi, İlyas, “Mu’tezile”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. XXXI. -Çelebi, İlyas, “Sâhib b. Abbâd”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. XXXV. -Çelebi, İlyas “Kadı Abdülcebbar”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. XXIV. -Çetin, Osman, “Horasan” , TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, c. XVIII. -Eş’arî, Ebü’l-Hasan İbn Ebu Bişr Ali b. İsmail b. İshak 324/936, Makâlatü’lİslamiyyîn ve İhtilafü’l-Musallîn, thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, 2. bs. Mektebetü’n-Nahda, Kahire, 1979. -Hatib el-Bağdâdî, Ebu Bekr el-Hatib Ahmed b. Ali b. Sabit, Tarihu Bağdad, Beyrut, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, c. IV, [t.y.]. -Honigmann, E., “Nishapur”, Encyclopaedia Of İslam (New Edition), Leiden-1995, c. VIII. -İbnü’l-Cevzi, Ebü’l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman b. Ali, el-Muntazam fi Tarihi’l-Müluk ve’l-Ümem, Beyrut, c. XV, 1992. -İbn Haldun, Ebu Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed 808/1406, Tarihu İbn Haldun = Kitabü’l-İber ve Divanü’l-Mübtede ve’l-Haber fi Eyyami’l-Arab ve’l-Acem ve’l-Berber ve Men Asarahum min Zevi’s-Sultani’l-Ekber, ofs. Darü’l-Fikr, Beyrut, c. IV, 1979/1399. -İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim 630/1233, el- Kâmil fi’t-Târih Tercümesi, trc. Ahmet Ağırakça, Bahar Yayınları, İstanbul, 1986. -İbnü’l-Murtaza, Ahmed b. Yahya b. Murtaza Mehdi Lidinillah, el-Münye ve’l-Emel fi Şerhi’l-Milel ve’n-Nihal, thk. Muhammed Cevad Meşkûr, Beyrut, 1979. -İbn Hacer el-Askalani, Ebü’l-Fazl Şehabeddin Ahmed 852/1449, Lisanü’l-Mizan, İ’tina bih Abdülfettah Ebu Gudde İ’tina bi-İhracihi ve Tıbaatihi Salman Abdülfettah Ebu Gudde, Mektebü’l-Matbuati’l-İslamiyye, Beyrut, c. I, 2002. -İlhan, Avni, “Ebu Haşim Cübbai”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. X,1994. -İpek, Ali “İlk Abbâsî Halifelerine Âl-İ Beyt Muhalefeti”, Ekev Akademi Dergisi c. III, sy. I, Bahar 2001. -İsameddin Abdürrauf Faki, ed-Düvelü’l-İslamiyyetü’l-Müstakille fi’ş-Şark, Kahire, t.y. -İsferayînî, Ebü’l-Muzaffer İmadüddin Şahfur b. Tahir 471/1078, et-Tabsir fi’d-Din ve Temyizü’l-Fırkati’n-Naciye ani’l-Fırak, Beyrut, 1983. -Karadaş, Cağfer, “Mu’tezile Kelâm Okulunun Oluşum ve Gelişim Süreci”, Marife, , c. 3, sy. 3, 2003. -Kurt, Hasan, Türk-islam Dönemine Geçişte Tahiroğulları, Ankara, 2002. -Kutlu, Sönmez, Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı, 2000. -Le Strange, Guy, The Lands Of The Eastern Caliphate, Frankfurt,1993, Nisabur, s. 382, Merv, s. 397, Herat, s. 407, Belh, s. 420. -Makdîsî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed 390/1000, Ahsenü’t-Tekâsim fi Ma’rifeti’l-Ekâlim, 2. bs. E. J. Brill, Leiden, c. I, 1967. -Malatî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed b. Abdurrahman 377/987, et-Tenbih ve’r-Red ala Ehli’l-Ehva’ ve’l-Bida’, tsh. Sven Dederıng, Matbaatü’d-Devle, İstanbul, 1936. -Merçil, Erdoğan, “Büveyhiler”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. VI. -Mes’ûdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali, Mürûcu’z-Zeheb, çev. Ahsen Batur, İstanbul, 2004. -Mez, Adam, el-Hadâretü’l-İslamiyye fi’l-Karni’r-Rabi’ el-Hicri = Asrü’n-Nehda fi’lİslam, trc. Muhammed Abdülh Ebu Reyde, Lecnetü’t-Telif ve’t-Terceme, 3. bs. Kahire, 1957/1377. -Mu’în, Dr. Muhammed, Ferheng-i Farsi, Tahran, 1342. -Nasri Nadir, Albert, Felsefetü’l-Mu’tezile, Tevhid: Allah, el-Âlem, Daru Neşri’s-Sekafe, İskenderiye, 1950. -Öz, Mustafa “Muhammed b. Abdullah el-Mehdi”, TDV İslam Ansiklopedisi, 2005, c. XXX. -Özaydın, Abdülkerim, “Kündüri”, TDV İslam Ansiklopedisi, , c. XXVI, 2002. -Özaydın, Abdülkerim, “Nizamülmülk”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. XXXIII. -Özen, Şükrü, “IV. (X.) Yüzyılda Mâverâünnehir’de Ehl-i Sünnet-Mu’tezile Mücadelesi ve Bir Ehl-i Sünnet Beyannamesi”, İslâm Araştırmaları Dergisi, sayı: 9, 2003. -Öztürk, Mustafa-Mertoğlu, Mehmet Suat, “Zemahşerî”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. XLIV, 2013. -Safedî, Ebü’s-Safa Selahaddin Halil b. Aybek b. Abdullah 764/1363, el-Vafi bi’l-Vefeyat, İ’tina Eymen Fuad Seyyid, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, Tercüme, 17/25, c. II. 1991. -Sandıkçı, Kemal, İlk Üç Asır İslam Coğrafyasında Hadis, Ankara, 1991. -Sem’anî, Ebu Sa’d Abdülkerim b. Muhammed b. Mansur el-Mervezi 562/1167, el-Ensab, Beyrut, c. V, 1988. -Şehristânî, Ebu'l-Feth Taceddin Muhammed b. Abdulkerim, el-Milel ve'n-Nihal, çev. Mustafa Öz, İstanbul, 2005. -Şehristânî, Ebu’l-Feth Taceddin Muhammed b. Abdulkerim, el-Milel ve’n-Nihal, çev. Mustafa Öz, İstanbul, 2005. -Taberî, Muhammed b. Cerîr, Târîhu’l-Umem ve’l-Mulûk, thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Beyrut, t.y, IV. -Temimi, Takıyyüddin b. Abdülkadir et-Temimi el-Gazzi Tabakatu’s-Seniyye, c. I.-Rebii, Falih, Tarihü’l-Mu’tezile: Fikruhum ve Akâiduhum, Kahire: ed-Dârü’s-Sekafiyye li’n-Neşr, 2001. -Varol, M. Bahaüddin, “İlk Dönem İslâm Siyâsî Tarihinin Şekillenmesinde Horasan Bölgesinin Yeri ve Önemi”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18 GÜZ, Konya, 2004. -Yafii, Afifüddin Abdullah b. Es’ad b. Ali el-Yemani 768/1366; Mir’atü’l-Cenan ve İbretü’l-Yakzan fi Ma’rifeti Havadisi’z-Zaman, Beyrut, 1970. -Yakut b. Abdullah, Ebu Abdullah, Mu’cemu’l-Buldân, Frankfurt, c. II, 1994. -Ya’kûbî, Ahmed B. Ebu Ya’kub b. Ca’fer b. Vehb, el-Buldan, Beyrut, 2002. -Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed, Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtu’l-Meşâhiri ve’l-A’lâm, thk. Ömer Abdusselam Tedmûrî, Beyrut,1987. ¬_______Düvelu’l-İslam, thk. Hasan İsmail Merve, Beyrut, c. I, 1999. -Zirikli, Hayreddin 1396/1976, el-A’lam: Kamusu Teracim, [y.y.], Beyrut, c. I,1970.