VAN MÜZESİ’NDE BULUNAN ORTA ÇAĞ FİGÜRLÜ TÜRK İSLAM SİKKELERİNİN BAŞKA KÜLTÜRLER İLE ETKİLEŞİMİ

Yıl 2024, Sayı: 13, 106 - 122, 04.07.2024

Şevket Beyiş

https://doi.org/10.55089/yyuvasad.1465520

Öz

Lidyalılarla kullanılmaya başlanan ve ekonomik hayatın gelişmesinde önemli bir aşama olan sikke, tarihî bir vesika olması ve geçmiş dönemlere ait veriler sunması açısından son derece önemlidir. Sikkeye bakarak onu basan devletin sosyal yapısı, siyasal durumu, ekonomik gücü ve sanatsal durumu gibi birçok konuda bilgi edinilebilmektedir. Çalışmada Van Müzesi Müdürlüğü envanterine kayıtlı Orta Çağ Figürlü Türk İslam Sikkelerinin üzerlerinde bulunan tasvirler açıklanarak daha iyi anlaşılmaları amaç edinilmiştir. Bu çalışmada Anadolu ve yakın coğrafyasında kurulan Anadolu Selçuklu, Ermenşah, Artuklu, Zengi ve Lulu dönemlerine ait 29 adet figürlü sikkeye yer verilmiştir. Sikkeler üzerinde dua ayet metinleri, hükümdarın ismi, unvanı, basım yeri, basım tarihi gibi önemli bilgiler ile birlikte insan, hayvan ve fantastik yaratık tasvirleri kullanılmıştır. Orta Çağ figürlü Türk İslam sikkeleri üzerinde bulunan tasvirler başka kültürler ile karşılaştırılarak aralarındaki etkileşim gösterilmiştir. Orta Çağ’da Türk İslam hükümdarları, Helenistik Dönem ile Roma, Bizans ve Sasani devletlerinin sikkelerinden esinlenerek benzer üslupta sikkeler bastırdığı anlaşılmaktadır. Türk İslam sikkelerinde bulunan ay, güneş, hükümdar tasvirleri, ejder, at, aslan, çift başlı kartal ve melek gibi figürler üzerinde farklı kültürlere ait özellikler bir arada kullanılmıştır. Karşılaştırma ve tasvirlerin açıklanmasıyla ortaya çıkan veriler bu döneme ait sikkelerin daha iyi anlaşılmasına yardımcı olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Nümizmatik, Sikke, Van Müzesi, Anadolu Selçuklu, Ermenşah, Artuklu, Zengi, Lulu

Destekleyen Kurum

Van Y.Y.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Kordinasyon Birim (BAP)

Proje Numarası

SYL-2002-10361

Teşekkür

Bahse konu makalenin alt yapısını “Van Müzesinde Bulunan Bir Grup Erken Dönem Türk İslam Sikkesi” isimli yüksek lisans tezi oluşturmaktadır. Yüksek lisans tezinde çalışmanın konusunun belirlenmesi, araştırmada izlenecek yol ve değerlendirmesinin yapılması da dâhil olmak üzere çalışmada katkılarını esirgemeyen değerli danışman hocam Doç. Dr. Ercan ÇALIŞ’a teşekkür ederim

Kaynakça

• Alsan, Ş. (2005). Türk mimari süsleme sanatlarında mitolojik kaynaklı hayvan figürleri. [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Marmara Üniversitesi/Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Armutak, A. (2002). Doğu ve Batı mitolojilerinde hayvan motifi. İstanbul Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 28(2), 411-427.
• Artuk, İ., ve Artuk C. (1971-1974). İstanbul Arkeoloji Müzeleri teşhirdeki İslami sikkeler kataloğu I-II. Millî Eğitim Basımevi.
• Aşan, M. B. (2022). Artuklu Sikkeleri üzerinde figürler. Semiha Nurdan ve Muhammed Özler (Ed.). XVIII. Türk Tarih Kongresi Arkeoloji Roma ve Bizans Tarihi ve Medeniyeti Sanat Tarihi 1. cild İçinde. (s. 777-790). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Aydın, A. (2011). Antik atlı herosların Hıristiyan atlı kahramanlara dönüşümüne bir örnek: Tarsus Müzesi’ndeki Aziz Georgios kabartması, Olba, XIX, 371-388.
• Biber, H. (1996). Van Müzesinde bulunan figürlü Artuklu sikkeleri. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Yüzüncü Yıl Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Butak. B. (1947). XI. XII. ve XIII. yüzyıllarda resimli Türk paraları. Pulhan Matbaası.
• Çalış, E. (2020). Şanlıurfa Müzesi’nde bulunan Artuklu dönemine ait bir grup sikke. Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18 (3), 253-276.
• Çaycı, A. (2000). Anadolu Selçuklu sanatında gezegen ve burç tasvirleri. [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Hacettepe Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çoruhlu, Y. (2000). Türk mitolojisinin anahatları. Kabalcı Yayınları.
• Dikici, A. (2001). Geleneklerin toplumdaki yeri ve önemi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(2). 251-258.
• Esin, E. (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. Kabalcı Yayınları.
• Erdoğan N., ve Menteşe H. (2015). Doğu Roma sikkeleri. Mardinsesi Basımevi.
• Gökalp, Z. D. (2007). Yalvaç ve Isparta Arkeoloji Müzelerinde bulunan Bizans sikkeleri, [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Anadolu Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kızıl, H. (2013). Hint ve İran mitolojilerine göre Mitra. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, (10). 26-41.
• Kuban, D. (2004). Çağlar boyunca Türkiye sanatının anahtarları. Yapı Kredi Yayınları.
• Maktal Canko, D. (2017). Sikkeler ışığında Bizans'ta imparatoriçe imgesi. Art-Sanat Dergisi, (10). 113-137.
• Mülayim, S. (1999). Değişimin tanıkları, Ortaçağ Türk sanatında süsleme ve ikonografi. Kaknüs Yayınları.
• Öney, G. (1992). Anadolu Selçuklu mimari süslemesi ve el sanatları. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Özme, A. (2006). Sikke ve mühür sanatı. anadolu selçukluları ve beylikler dönemi uygarlığı, 2. 566-571.
• Parlar, G. (2001). Anadolu Selçuklu sikkelerinde yazı dışı figüratif öğeler. Kültür Bakanlığı Yayını.
• Parlar G. (2012). Orta Çağ’da Anadolu’da hüküm süren beyliklerin sikkelerinin karakteristik özellikleri. 38. ICANAS Sempozyumu Bildirileri, V. 2481-2490.
• Serdar, M. (2008). Semavi dinlerde dört büyük melek. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13(2). 227- 245.
• Sivrioğlu, U. T. (2014). Ortaçağ İslam sikkelerinde Helen, Roma-Bizans etkisi. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 1(2). 1-21.
• Şentürk, Ş. (2009). Ortaçağ Anadolu sikkelerinde simgeler ve çokkültürlülük. Ersel Topraktepe (Ed.). Sikkeler Ne Anlatır? İçinde (s. 9-12). Yapı Kredi Yayınları.
• Şentürk, Ş. (2009). Güneş ve ay, kün ve ay. Ersel Topraktepe (Ed.). Sikkeler Ne Anlatır? İçinde, (s. 29-36). Yapı Kredi Yayınları.
• Tekin, O. (2009). Antik sikkeler ve simgeler. Ersel Topraktepe (Ed.). Sikkeler Ne Anlatır? İçinde (s. 13-28), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Tekinalp, V. M. (2006). Yerel geleneğin izleri. Ali Uzay Peker ve Kenan Bilici (Ed). Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi, mimarlık ve sanat 2. Cilt İçinde. (s. 45-53), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Teoman, B. (2018). Konya Darplı Anadolu Selçuklu sikkeleri. Abdulkadir Buluş ve Caner Arabacı (Ed). Konya Kitabı XVI 1. Cilt İçinde. (s. 147-166), Konya Ticaret Odası Yeni İpek Yolu Dergisi Özel Sayısı.
• Tözen, İ. (1975). Arap-Sasani paraları. Yapı Kredi Bankası.
• Uykur, R. (2010). Artuklu sikkelerinde yazı ve süsleme kompozisyonu. [Yayınlanmamış Doktora Tezi], Gazi Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Uykur, R. (2011). Artuklu Türkmenlerinin sikkelerinde görülen iktidar ve güç sembolü hükümdar portreleri. Erdem Dergisi, 59, 170-198.
• Uykur, R. (2018). El-Cezire (Cizre) Zengi Atabeglerinin sikkeleri. Tarih Okulu Dergisi, XXXIII, 23-43.