ORTA ASYA’DA CENGİZLİ HANEDANLARIN DEVLETLEŞME SÜRECİNDE ESKİ İNANÇ UNSURLARININ ROLÜ

Yıl 2019, Sayı: 10, 269 - 286, 17.07.2019

Zahide Ay

Öz

Türklerin ve Moğolların, devletli döneme geçişlerinde, eski inanç
unsurlarından aldıkları en önemli unsurun, “yönetici soyun, meşruiyetini
Tanrıdan aldığı prensibi” olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Bunun bir örneği,
Göktürklerdeki Açina soyu, diğer bir örneği de Moğollardaki Cengizli soyudur.
Bu makalede, Cengiz Han’la birlikte devletleşme sürecine giren Moğol devletinin
ve sonrasında Orta Asya’da kurulan bütün Müslüman Türk devletlerinin bir tür
anayasası olan Cengiz Yasası’nın oluşmasında eski inanç unsurlarının nasıl bir
etkisi olduğu üzerinde durulacaktır. Bu yapılırken de, Oğuz Kağan kökeni
üzerinden kendini tanımlayan Selçuklu ve Osmanlı devlet geleneği ile Cengizli
soyu üzerinden kendini tanımlayan Orta Asya devlet geleneği arasındaki görüş
ayrılığı vurgulanacaktır.

Anahtar Kelimeler

Moğollar, Türkler, Cengiz Han, Oğuz Kağan, Cengiz Yasası, Devletleşme

Kaynakça

• Allaoche, Adel, “Tegüder’in Kalavun’a Ültimatomu”, çev. Mustafa Uyar, Dil ve Tarih-coğrafya Dergisi, XLVI/1 (2007), ss. 243-254.
• Amitai-Preiss, Reuven, “Ghazan, Islam and Mongol Tradition: A View From the Mamluk Sultanate”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 59, No. 1 (1996), ss. 1-10.
• Ayalon, David, “The Position of the Yasa in the Mamluk Sultanate”, Studia Islamica XXXVI, Paris, 1971, ss. 151-180.
• ___, “Al-Maqrizi’s Passage on the Yasa under the Mamluks”, Studia Islamica XXXVIII, Paris, 1973, ss. 107-156;
• Babur, Gazi Zahireddin Muhammed, Baburnâme, Kabalcı Yayınları, İstanbul, 2006.
• Dedem Korkudun Kitabı, haz. Orhan Şaik Gökyay, Kabalcı Yayınları, İstanbul, 2006.
• Esin, Emel, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi ve İslama Giriş, Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul, 1978.
• ___, Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, Kabalcı Yayınları, İstanbul, 2004.
• Fragner, Bert G. “Ilkhanid Rule and Iranian Political Culture, Beyond the Legacy of Genghis Khan, ed. Linda Komaroff, Brill, Leiden-Boston, 2006, ss. 68-80.
• Golden, Peter, Türk Halkları Tarihine Giriş, Karam Yayınları, Ankara, 2002.
• Gumilev, L.N. Eski Türkler, çev. Osman Karatay, Selenge Yayınları, İstanbul, 2004.
• Hassan, Umit, Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler, Doğubatı, 4. Baskı, Ankara, 2011.
• İbni Arabşah, Acâibu’l Makdûr (Bozkırdan Gelen Bela), çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2012.
• İnan, Abdülkadir, “Destan-ı Nesli Çengiz Han Kitabı Hakkında”, Makaleler ve İncelemeler I. Cilt, (Azerbaycan Yurt Bilgisi yıl 3, Nr. 28, 1934), TTK Yayınları, Ankara, 1998, ss. 204-206.
• ___, “Destan-ı Nesli Çengiz Han Kitabı Hakkında”, Makaleler ve İncelemeler I. Cilt, (Azerbaycan Yurt Bilgisi yıl 3, Nr. 25, 1934), TTK Yayınları, Ankara, 1998, ss. 198-203.
• Kanat, Cüneyt, “İlhanlı Hükümdarı Teküdar’ın Müslümanlığı Kabulü ve Memlük Devletindeki Yankıları”, Türk Araştırmaları Dergisi, 12, (2002), ss. 233-247.
• el-Kaşgarî, Mahmûd, Divânü Lugati’t Türk, Kabalcı Yayınları, İstanbul, 2007.
• Köprülü, M. Fuad, Türk Edebiyatı Tarihi, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1981.
• Mirza Haydar Duğlat, Tarih-i Reşidi: Geride Bıraktıklarımızın Hikayesi, çev. Osman Karatay, Selenge Yayınları, İstanbul, 2006.
• Moğolların Gizli Tarihi, çev. Ahmet Temir, TTK Yayınları, Ankara, 1995.
• Orhun Abideleri, haz. Muharrem Ergin, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2011.
• Ögel, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş, Cilt 7, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1991.
• ___, Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, 2001.
• Ögel, Bahaaddin, Türk Mitolojisi, Cilt 2, TTK Yayınları, Ankara, 2014.
• Özgüdenli, Osman G., Moğol İranı’nda Gelenek ve Değişim: Gazan Han Ve Refomları (1295-1304), Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2009.
• ___, “İlhanlılarda Hükümranlık Telakkisi ve Hükümdar Algısı”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, V/1, (2018), ss. 73-91.
• Pfeiffer, Judith, “Reflections on a ‘Double Rapprochement: Conversion to Islam Among the Mongol Elite During the early Ilkhanate”, Beyond the Legacy of Genghis Khan, ed. Linda Komaroff, Brill, Leiden-Boston, 2006, ss. 369-389.
• Reşidüddin Fazlullah, Camiü’t-Tevarih, çev. Abdülbaki Gölpınarlı, (Milli Eğitim Basımevi’nde basılmış fakat neşredilmemiştir), Türk Tarihi Kurumu Kütüphanesi, kayıt no: 36394.
• Roux, Jean-Paul, Moğol İmparatorluğu Tarihi, Kabalcı Yayınları, İstanbul, 2001.
• ___,Türklerin Ve Moğolların eski Dini, Kabalcı Yayınları, İstanbul, 2002.
• ___, Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, Kabalcı Yayınları, İstanbul, 2005.
• Sinor, Denis, “Kök Türk İmparatorluğunun Kuruluşu ve Yıkılışı”, Erken İç Asya Tarihi, çev. Talat Tekin, İletişim Yayınları, İstanbul, 2000, ss. 383-424.
• Spuler, Bertold, İran Moğolları, çev. Cemal Köprülü, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1987.
• Taşağıl, Ahmet, Kök Tengri’nin Çocukları, Bilge Kültür Sanat, İstanbul, 2013.
• Togan, A. Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1981.
• ___, Oğuz Destanı: Reşideddin Oğuznamesi, Tercüme ve Tahlili, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1982.
• Togan, İsenbike, Flexibility and Limitation in Steppe Formations: The Kerait Khanate and Chinggis Khan, E.J. Brill, Leiden, 1998.
• Uyar, Mustafa, “İlhanlı Hükümdarlarının İslam’a Girmesinde Rol Alan Türk Sufileri: İlhan Tegüder ve Gazan Han Devirleri”, Belleten, cilt LXXVI, Sayı 275 (Nisan 2012) ss. 7-30.