ZÜLKARNEYN VE BOYNUZLU İSKENDER, (İSKENDER-NÂMELERİN KÖKENİNE DAİR)

Yıl 2018, Sayı: 12, 86 - 97, 29.12.2018

Ekber Enveri

Öz

İskender-name türünün Türk ve İran
anlatı geleneği içinde önemli bir yeri vardır. Bu anlatı türünün başkahramanı
olan İskender ile tarihsel bir karakter olan Büyük İskender arasındaki ilişki bu
yazıda incelenip Kuran’daki Zülkarneyn’in de İskender yahut Oğuz Kağan ile olan
bağlantısı üzerinde durulacaktır. İki boynuzlu veya iki zamanlı anlamına gelen
Zülkarneyn ile tanrısallık ve yahut krallık simgesi olan boynuzlu taç motifine
de değinilecektir.

Ortaçağ İslam
müfessirlerinin Zülkarneyn’i İskender’le bağdaştırmalarının tarihsel alt yapısı
belli değilken Türk sahasındaki nispeten geç bir dönem eseri olan Uygur bölgesi
yazılı Oğuz kağan destan yazması Oğuz Kağan’ı iki boynuzlu öküz resmiyle tasvir
etmiştir. Daha da ilginç olan Türk sahasının Öd Tengri’sinin yahut Oğuz’unun Hint
sahasında Kala Yama, İran sahasının Yezdan/Zurvan ve Kuran’da ise Zülkarneyn
ile temsil edildiği anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İskender-name, Türk, İran, Zülkarneyn

Kaynakça

• Babür, Zahireddin Muhammed; Babürname-Babür’ün Hatıratı, Hazırlayan: R.R Arat, III. Baskı, Sera Ofset Matbaacılık, Ankara 2000.
• Bayat, Fuzuli; Oğuz Destan Dünyası, Oğuznamelerin Tarihî, Mitolojik Kökenleri ve Teşekkülü, Ötüken Yayınları, İstanbul 2006.
• Baydemir, Hüseyin; Babürname’de Folklorik Etnografik Unsurlar, Gazi Türkiyat, S. 7, Güz 2010, ss. 107-134.
• Beydili, Celal; Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlüğü, Aktaran: Eren Ercan, Yurt Kitap Yayınları, Ankara 2004.
• Eliade, Mircea; Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, Taş Devrinden Eleusis Myrteria’larına, Cilt I, Çev: Ali Berktay, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2003.
• Ercilasun, Ahmet Bican; Oğuz Adının Etimolojisi, Oğuzlar Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, Ed. Tufan Gündüz; Mikail Cengiz, ss. 15-21, Ankara 2015.
• Esin, Emel; İslamiyet’ten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslam’a Giriş, (Türk Kültürü El Kitabı II, Cilt I/b’den Ayrı Basım) İÜ Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul 1978.
• Esin, Emel; Türk Kozmolojisine Giriş, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2001.
• Galanti, Avram; İskender-i Zülkarneyn, Traskribe Eden; Nihat Durak, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, C. III, S. 3, ss. 652-656, 2014.
• Georganteli, Eurydice; “Transposed Images: Currencies and Legitimacies in the Late Medieval Eastern Mediterranean”, Byzantines, Latins, and Turks in the Eastern Mediterranean World after 1150, Oxford Studies in Byzantium, Ed. Jonathan Harris, Catherine Holmes, Eugenia Russell, Oxford University Press, Oxford 2012.
• İnan, Abdülkadir; Müslüman Türklerde Şamanist Kalıntıları, A. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 1, S. 4, ss. 19-30, Ankara 1952.
• Landsberger, B.; Sümerlerin Kültür Sahasındaki Başarıları, Çev: Mebrure O. Tosun, AÜDTCF Dergisi, C. III, S. 2, Ankara 1945, ss. 137-158.
• Tosun, Mebrure Osman; Sümer Babil Sanatının Bazı Önemli Mitolojik Tipleri Üzerinde Yeni Arkeolojik ve Filolojik Araştırmalar, AÜ Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt IV, S. 1, Ankara 1946, ss. 13-21.
• Méelikoff, Irène; Hacı Bektaş, Efsaneden Gerçeğe, Çev. Turan Alptekin, Cumhuriyet Kitapları, 2. Baskı, İstanbul 1999.
• Öztürk, Mustafa; “İskender”, maddesi, TDVİA, C. 44, Yıl 2013.
• Pala, İskender; İskender mi Zülkarneyn mi?, Türklük Bilgisi Araştırması Dergisi, S. XIV, 1990, ss. 387-403.
• Roux, Jean Poul; “Hayvanlar, Türk ve Moğol Dinlerinde Öncelikleri, Kavimsel Mitler ve Av Ritleri”, Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü, Ed. Yves Bonnefoy, I. Cilt, (A-K), Türkçe Baskıya Haz: Levent Yılmaz, Dost Kitapevi Yayınları, Ankara 2000, ss. 377- 381.
• Roux, Jean Poul; “Kozmogoni ve Kozmografi, Türklerde ve Moğollarda”, Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü, Ed. Yves Bonnefoy, I. Cilt, (A-K), Türkçe Baskıya Haz: Levent Yılmaz, Dost Kitapevi Yayınları, Ankara 2000, ss. 601-602.
• Roux, Jean-Paul; Eski Türk Mitolojisi, Çev: Musa Yaşar Sağlam, Bilge Su Yayınları, Ankara 2011.
• Ruben, Walter; Eski Metinlere Göre Budizm, Çev; Lütfü Bozkurt, III. Baskı, Okyanus Yayınları, İstanbul 2000.
• Safevî, Seyyid-Hasan; İskender ve Edebiyat-i İran, Şahsiyet-i Mezhebî-yi İskender (İskender ve İran Edebiyatı, İskender’in Dinî Şahsiyeti), Emir-Kebir Yayınları, Tahran 1986.
• Sefa, Zebihüllah; Tarikh-i Edebiyat der İran, ez Miyâne-yi Qern-i Pencom tâ Âğâz-ı Qern-i Heftom-i Hecrî, (İran Edebiyatı Tarihi, XII. yüzyılın Ortalarından XIV. Yüzyıla Kadar), II. Cilt, III. Baskı, Firdevs Yayınları, Tahran 1991.
• Sinor, Denis; (Derleyen), Erken İç Asya Tarihi, İletişim Yayınları, VII. Baskı, İstanbul 2014. [Dördüncü Bölüm: A.İ. Melyukova, Çev: İsenbike Togan, İskitler ve Sarmatlar, ss. 141-166].
• Smart, Ninian; Tarih Öncesine Ait Dinlerle İlkel Dinler, Çev: Günay Tümer, A.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XXV, S. 1, Ankara 1982, ss. 297-323.
• Southgate, Minoo S.; Portrait of Alexander in Persian Alexander-Romances of the Islamic Era”, Journal of the American Oriental Society, Vol. 97, No. 3 (Jul.-Sep., 1977), ss. 278-284.
• Tosun, Mebrure Osman; Sümer Babil Sanatının Bazı Önemli Mitolojik Tipleri Üzerinde Yeni Arkeolojik ve Filolojik Araştırmalar, AÜDTCF Dergisi, Cilt IV, S. 1, Ankara 1946, ss. 13-21.
• Tosun, Mebrure Osman; Sümer-Babil Tanrı Sembollerinin Adları Üzerinde Bir Araştırma, AÜDTCF Dergisi, C. XVIII, S. 3-4, Ankara 1960, ss. 261-272.
• Uraz, Murat; Türk Mitolojisi, II. Baskı, Düşünen Adam Yayınları, İstanbul 1994.
• Uzun, Mustafa; Sedd-i İskender, maddesi, TDVİA, C. 36, Yıl 2009, s. 276-277.
• Ünver, İsmail; “İskender (Edebiyat)”, maddesi, TDVİA, C. XXII, 2000, ss. 557-559.