Notes on Reduplications in Islamic Period Turkic Texts with Uyghur Script

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 49 - 80, 07.12.2023

Hüseyin Yıldız Ayşe Altıkulaçoğlu

https://doi.org/10.30804/cesmicihan.1365010

Öz

The subject of reduplications in Turkish has been one of the topics that have attracted attention since the beginning of Turkish linguistics and has been studied extensively. In the literature, there are usually period or work-centered reduplication studies. The corpus of the subject to be discussed in this study covers several alphabet-based periods. These works, which are called Islamic period with Uyghur script texts, constitute the corpus of this study. From the Karakhanid period until the end of the Timurid period, a corpus was created based on 18 works by selecting Deh-nâme, Ebu Said Kürkânʼın Uzun Hasanʼa Gönderdiği Bitig, Mahzenüʼl-Esrârʼın Zeynüʼl-Âbidin Nüshası, Manzum Parçalar, Manzum Parçalar –I, Manzum Parçalar –II, Mesʼele Kitâbı, Miraç-nâme, Oğuz Kağan Destanı, Râhatüʼl-Kulûb, Rızvan Şah ile Ruh-Afza Hikâyesi, Seyfü’l-Mülûk ve Bedî‘ü’l-Cemâl, Sirâcüʼl-Kulûb, Tarla Satış Senetleri, Tezkire-i Evliyâ, Timür Kutluk Yarlığı, Tokluğ Temürʼe Verilen Ödüg Bidigʼi, Toktamış Han Yarlığı texts in Uyghur script. In the corpus of the study, 1309 sentences with a reduplication were identified. Some of these sentences contain more than one reduplication, and the total number of reduplication in the corpus reaches 1537, including the repeating ones, and the number of reduplications, each of which is different, reaches 457. All data are listed alphabetically in the Appendix. The 457 reduplication data were analyzed in terms of organization, formation, meaning, structure, inflection, sequence, origin and type, and the results related to them were tried to be interpreted in 31 notes.

Anahtar Kelimeler

Islamic period, Turkic, texts with Uyghur script, Reduplications, Classification

Proje Numarası

ODU-BAP B-2005

İslamî Dönem Uygur Harfli Türkçe Metinlerde İkilemeler Üzerine Notlar

Öz

Türkçede ikilemeler konusu Türk dilbiliminin başlangıcından bugüne dikkat çeken konulardan biri olmuş ve oldukça çok işlenmiştir. Literatürde genellikle bir dönem ya da eser merkezli ikileme çalışmalarına rastlanmaktadır. Bu çalışmada ele alınacak konunun derlemi ise alfabe temelli birkaç dönemi içine almaktadır. İslami dönem Uygur harfli metinler olarak adlandırılan bu eserler bu çalışmanın derlemini oluşturmaktadır. Karahanlı döneminden Timurlular döneminin sonuna kadar olan zaman diliminde Uygur Harfli Deh-nâme, Ebu Said Kürkânʼın Uzun Hasanʼa Gönderdiği Bitig, Mahzenüʼl-Esrârʼın Zeynüʼl-Âbidin Nüshası, Manzum Parçalar, Manzum Parçalar –I, Manzum Parçalar –II, Mesʼele Kitâbı, Miraç-nâme, Oğuz Kağan Destanı, Râhatüʼl-Kulûb, Rızvan Şah ile Ruh-Afza Hikâyesi, Seyfü’l-Mülûk ve Bedî‘ü’l-Cemâl, Sirâcüʼl-Kulûb, Tarla Satış Senetleri, Tezkire-i Evliyâ, Timür Kutluk Yarlığı, Tokluğ Temürʼe Verilen Ödüg Bidigʼi, Toktamış Han Yarlığı metinleri seçilerek 18 eserden hareketle bir derlem oluşturulmuştur. Çalışmanın derleminde içinde ikileme bulunan 1309 cümle tespit edilmiştir. Bu cümlelerin bazılarında birden fazla ikileme bulunmakta ve derlemdeki ikilemelerin tekrar edenlerle birlikte toplam sayısı 1537’ye, her biri farklı olan ikileme sayısı ise 457’e ulaşmaktadır. Tüm veriler Ek kısmında alfabetik olarak listelenmiştir. 457 ikileme verisi, kuruluş, oluşum, anlam, yapı, çekim, diziliş, köken ve tür yönünden incelenmiş ve bunlarla ilgili sonuçlar 31 maddede yorumlanmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslami dönem, Türkçe, Uygur harfli metinler, İkilemeler, Sınıflandırma

Destekleyen Kurum

Ordu Üniversitesi

Proje Numarası

ODU-BAP B-2005

Kaynakça

• Abdullahoğlu, H. “Temir Kutluğ Yarlığı”. Türkiyat Mecmuası 3 (1935): 207-228. Ağakay, M. A. “Türkçede Kelime Koşmaları”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten (1954): 97-104.
• Ağca, F. “Eski Türkçe kö:k teŋri ve kö:k kalık İkilemeleri Üzerine”. Türkbilig 30 (2015): 201-221.
• Ağca, F.-Gül, B. “Uygur Harfli Oğuz Kağan Destanında Geçen Moğolca Sözcükler”. Türkbilig 36 (2018): 47-62.
• Ağca, F. Uygur Harfli Oğuz Kağan Destanı, Metin-Aktarma- Dizin-Tıpkıbasım. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 2016.
• Altıkulaçoğlu, A. İslami Dönem Uygur Harfli Türkçe Metinlerde İkilemeler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ordu Üniversitesi, 2021.
• Akyalçın N.-Aydoğan D. “Atabetü’l-Hakayık’da Yer Alan İkilemeler ve Kalıp Sözler”. HOMEROS 3/3 (2020):105-112.
• Arat, R. R. “Bir Yazı Nümûnesi Münâsebeti ile II”. Makaleler. haz. Osman Fikri Sertkaya. 763-782. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1987.
• Arat, R. R. “Bir Yazı Nümûnesi Münâsebeti ile”. Makaleler. haz. Osman Fikri Sertkaya. 733-747. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1987.
• Arat, R. R. “Uygurca Yazılar Arasında”. Makaleler. haz. Osman Fikri Sertkaya. 574-585. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1987.
• Arat, R. R. Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991.
• Aşcı, U. D. “İngiltereʼdeki Türkçe Konuşan Toplumun Konuşma Dilinde Rastlanan İkilemler Üzerine”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi 37 (2015): 221-246.
• Aydemir, H. Untersuchung zum Wortschatz der Alltürkischen Xuanzang-Biographie. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Universität Göttingen, 2007.
• Aydın, E. “Orhun Yazıtlarında Hendiadyoinler”. Türk Dili 544 (Nisan 1997): 417-421.
• Aydın, E.-Karaman, A. “Eski Türk Yazıt ve El Yazmalarında İkilemeler”. Journal of Old Turkic Studies 3/2 (2019): 259-286.
• Azılı, K.- Ağca, F. (2016), “Uygur Harfli Oğuz Kağan Destanı-Metin Aktarma, Notlar, Dizin, Tıpkıbasım”. Türkbilig, 32, 2016: 263-266.
• Bozok, E. Eski Uygur Türkçesinde İştikaklı İkilemeler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Osmangazi Üniversitesi, 2012.
• Caferoğlu, A. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1968.
• Can, M. Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2010.
• Coşkun, C. “Tümceye Kattığı Anlam Bağlamında İkilemeler”. Homeros 3 (2020): 113-128.
• Çağatay, S. “Uygur Yazı Dili”. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 5 (1943): 77-88.
• Çağatay, S. “Uygurcada Hendiadyoinler”. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yıllık Çalışmalar Dergisi 1 (1940): 97-144. Çoraklı, Ş. “Türkçenin Yaratma Gücü: İkilemeler I”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 17 (2001): 53-60.
• Çubukcu, M. İslami Döneme Ait Uygur Harfli Türkçe Metinlerin Yazım Özellikleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi, 2019.
• Çürük, Y. “İkilemelerin Dilbilgisel Anlamları”. The Journal of Academic Social Science Studies 48 (2016): 397-411.
• Devellioğlu, F. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat (29. bs.). Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 2012. Dietz, S.-Ölmez, M.-Röhrborn, K. Xuanzangs Leben und Werk. Die alttürkische Xuanzang-Biographie V. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2015.
• Eraslan, K. Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012.
• Eren, H. “İkiz Kelimelerin Tarihi Hakkında”. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 2 (1949): 283-286.
• Foy, Karl. “Studien zur Osmanischen Syntax: I. Das Hendiadyoin und die Wortfolge ana baba.” Mittheilungen des Seminars für Orientalische Sprachen. 105-136. Berlin: Commissionsverlag von W. Spemann, 1899.
• Müller, H. G. Reduplikationen im Türkischen Morphonologische Untersuchungen. Tübingen: Harrasowitz Verlag, 2003.
• Gandjei, T. “Kabul Müzesindeki Uygur Harfli «Leṭāfet-nāme»nin Ketebe Kaydındaki Not”. çev. Ayşe Gül Sertkaya, İlmî Araştırmalar Dil, Edebiyat, Tarih İncelemeleri, 8, 1999: 301-305.
• Gencevi, T. “Bir Edebî Eserin Yaratılışı ve Tasvifi: Dehnâme "On Aşk Mektubu". çev. Ayşe Gül Sertkaya, İlmî Araştırmalar Dil, Edebiyat, Tarih İncelemeleri 11 (2001): 167-174.
• Gülensoy, T. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007.
• Güner-Dilek, F. “Altay Türkçesinde İkilemeler”. Bilig 28 (2004): 83-100.
• Hammer, J. “Ujgurisches Diplom Kutlug Timur’s”. Fundgruben des Orients VI, 559–562.
• Hatiboğlu, V. Türk Dilinde İkileme. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1981.
• Hirik, E. “Türkçede Tekrarlı Yapı Sınıfları”. Türkiyat Mecmuası, 2 (2018): 37-65.
• İz, F. Miraçnâme, (Mezuniyet Vazifesi), İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Türkoloji Bölümü, İstanbul, 1938.
• İsi, H. “Eski Uygur Türkçesinde “Kut Kıv” İkilemesinde Geçen “Kıv” Sözcüğünün Tarihî Metinlerden Türkiye Türkçesine Serüveni”. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 7/15 (2018): 32-53.
• Kara, M. Daśakarmapathāvadānamālā'da İkilemeler ve İkilemelerin İşlevleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, 2021.
• Karaman, A. “Eski Türk Yazıt ve El Yazmalarında Geçen Zıt Anlamlı İkilemeler Üzerine Yapısal ve Anlamsal Bir İnceleme”. Journal of Old Turkic Studies 4/1 (2020): 50-97.
• Kargı Ölmez, Z. “Kutadgu Bilig’de İkilemeler (1)”. Türk Dilleri Araştırmaları 7 (1997): 19-40.
• Kargı Ölmez, Z. “Kutadgu Bilig’de İkilemeler (2)”. Bahşı Ögdisi. Festschrift für Klaus Röhrnborn anläßlish seines 60. Geburtstags/60. Doğum Yılı Dolayısıyla Klaus Röhrnborn Armağanı. haz. Jens Peter Laut-Mehmet Ölmez. 235-260. Freiburg-İstanbul, Simurg, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, 2007.
• Keskin, B. “Eski Uygurca İkilemelere Katkılar”. Türkiyat Mecmuası 31 (20221): 151-175.
• Kılıç, A. “Türkçe İlk Kur’an Tercümelerinde İkilemeler”. III. Genç Türkologlar Çalıştayı (4-5 Nisan 2019). ed. Hüseyin Yıldız-Abdulkadir Öztürk. 462-477, Ordu Üniversitesi, 2022.
• Kasai, Y., Raschmann, S-C., Wahlquist, H., Zieme, P. The Old Uyghur Agama fragments preserved in the Sven Hedin collection, Stockholm, Brepols, Turnhout, 2017.
• Kaya, C. “İslâmî Devreye Ait Uygur Harfli Yeni Bir Eser: Rızvan Şah ile Ruh-afza Hikâyesi”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 6 (1996): 117-121.
• Kaya, C. Uygur Harfli Rızvan Şah İle Ruh-Afza Hikâyesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
• Kurat, A. N., Topkapı Müzesi Arşivindeki Altın Ordu, Kırım ve Türkistan Hanlarına Ait Yarlık ve Bitikler, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınlarından Tarih Serisi 1, Bürhaneddin Matbaası, İstanbul, 1940.
• Mert, Abdullah. Uygur Harfli Mi’râc-Nâme Giriş-Metin-Aktarma-Dizinler-Tıpkıbasımlar. Konya: Palet, 2023.
• Morıyasu, T. Corpus of the Old Uighur Letters from the Eastern Silk Road. Brepols, Turnhout, 2019.
• Müller, H.-G. Reduplikationen im Türkischen. Morphonologische Untersuchungen. Harrassowitz Verlag, Tübingen, 2003.
• Oda, J., A Study of the Buddhist Sūtra called Säkiz Yükmäk Yaruq or Säkiz Törlügin Yarumïš Yaltrïmïš in Old Turkic, Brepols, Turnhout, 2015.
• Ölmez, M. “Eski Uygurca İkilemeler Üzerine”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 65/2 (2017): 243-311.
• Ölmez, M. “Eski Uygurca odug sak İkilemesi Üzerine”. Türk Dilleri Araştırmaları 8 (1998): 35-47.
• Ölmez, M.-Aris, G. “Eski Uygurca Ölüler Kitabıʼndaki İkilemeler Üzerine”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 67 (2019): 39-64.
• Ölmez, M. “Eski Uygurca İkilemeler Üzerine-2”. International Journal of Old Uyghur Studies 4/1 (2022): 38-94.
• Ölmez, M.-Sevim, S. “Kşanti Kılguluk Nom Bitigʼe Özgü İkilemeler”. Türkiyat Mecmuası 29/2 (2019): 499-524.
• Özertural, Z.- Şilfeler, G. Unter dem Bodhi-Baum, Vandenhoeck & Ruprecht Verlage, Göttingen, 2019.
• Özyetgin, A. M. Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve Bitiklerin Dil ve Uslûp İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996.
• Poyraz, Y. “Uzaktaki Yazmalarımız: İngiltere Ulusal Kütüphanesiʼne Kayıtlı İlk Doğu Türkçesi (Çağatayca) Yazmaları”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 16 (2011): 402-412.
• Yıldız, S. B. Eski Uygurca Maitrisimit’te İkilemeler (Kumul Nüshası). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Beykent Üniversitesi, 2019.
• Sadıkov, K. “Uygur Yazılı ʻRahatuʼl-Kulubʼ Kitabı”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 17 (2001): 337-344.
• Sarı, İ. “Eski Türkçede Eşmerkezli Birleşik Sözcük Yapıları”. Köktürk Yazısının Okunuşunun 125. Yılında Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu Bildiriler Kitabı 2 (2018): 1252-1267.
• Savran, H. “Orhun Yazıtlarında Eş Heceli İkilemeler ve Sıralama Kuralları Üzerine”, BİR Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Prof. Dr. Kemal Eraslan Armağanı Sayısı, (1998): 565-570.
• Schilling U. Untersuchung zu den Wortgruppen im Alttürkischen, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Freie Universität, 2000.
• Sçerbak, A. M. “British Museum Or. 8193ʼde Kayıtlı Uygur Harfli Elyazma Mecmua ve Bunun Özbek Filolojisi İçin Önemi”. çev. Ahmet Temir. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 30-31 (1982-1983): 133-140.
• Sçerbak, A. M. “Uygur Alfabesi Hakkında”. çev. Ö. Tabaklar, İlmi Araştırmalar Dergisi 10 (2000): 189-194.
• Sertkaya, A. “Doğu Türkçesi ile Yazılmış Leffüneşirli Bir Kasidenin Kaynakları Üzerine Düşünceler”. İlmî Araştırmalar. 7 (1999): 177-190.
• Sertkaya, A. Tezkire-i Evliyâ’nın Çağatay Türkçesi Çevirisi Arap ve Uygur Harfli Yazmaların Transkripsiyonlu Metni. Ankara: Akçağ Yayınları, 2019.
• Sertkaya, O. F. “İslâmî Devrenin Uygur Harfli Eserlerine Toplu Bir Bakış”. Bochum, 1977.
• Sertkaya, O. F. “Osmanlı Şairlerinin Çağatayca Şiirleri III Uygur Harfleri ile Yazılmış Bazı Manzum Parçalar I”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 20 (1972): 157-184.
• Sertkaya, O. F. “Uygur Harfleri ile Yazılmış Bazı Mensur Parçalar I Mes’ele Kitabı (Meẓ-’ele Kidâb-ı)”. Türkiyat Mecmuası 18 (1976): 245-280.
• Sertkaya, O. F. “Uygur Harfleriyle Yazılmış Bazı Manzum Parçalar II”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 21 (1973): 175-195.
• Sertkaya, O. F. İslâmî Devrenin Uygur Harfli Eserlerinden Sirâcü’l-Kulûb -Transkripsiyon ve İndeks. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1975.
• Sevim, S. Kşanti Kılguluk Nom Bitig ve Daśakarmapathāvadānamālā'da İkilemeler. Yüksek Lisans Tezi. Yıldız Teknik Üniversitesi, 2019.
• Sev, G. “Divanü Lûgat’it Türk’te İkilemeler”. Belleten 634 (2014): 497-510.
• Şen, S. “Standart Türkiye Türkçesinde İkilemlerle Yaşayan Tarihî Sözcükler”. haz. Kut G.- Büyükkarcı Yılmaz F. Şinasi Tekinʼin Anısına Uygurlardan Osmanlıya. 85-703. İstanbul: Simurg Yayınları, 2005.
• Şen, S. Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 2002.
• Taş, İ. “Kutadgu Biligʼde İkilemeler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 60/2 (2012): 43-96.
• Tekin, Ş. “Bilinen En Eski İslami Türkçe Metinler: Uygur Harfleriyle Yazılmış Karahanlılar Devrine Âit Tarla Satış Senetleri”. Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Araştırma Enstitüsü Selçuklu Araştırmaları Dergisi 4 (1975): 157-186.
• Togan, Z. V. Arşiv Kılavuzu 129, Vesika XX.
• Tuna, O. N. “Türkçede Tekrarlar 2”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 4 (1950): 35-82.
• Tuna, O. N. “Türkçede Tekrarlar”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 3 (1948): 429-447.
• Tuna, O. N. “Türkçenin Sayıca Eş Heceli İkilemelerinde Sıralama Kuralları ve Tabii Bir Ünsüz Dizisi”. Belleten 30/31 (1983): 163-228.
• Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük (11. baskının tıpkıbasımı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
• Uzuntaş, H. Uygur Harfleriyle Yazılmış Çağatayca Seyfü’l-Mülûk Hikâyesi’nin Transkripsiyonu, Çevirisi ve Sözlüğü. İstanbul: Çantay Yayınevi, 2016.
• Üşenmez, E. “British Libraryʼdeki Türkçe Yazma Eserler”. Turkish Studies 12/22 (2017): 783-816.
• Yaman, Ü.. Râhatü’l Kulûb-Metin, Tercüme, Dizin. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2008.
• Yıldız, H. “Divân-ı Hikmetʼte İkilemeler Üzerine”. IJSES 1 (2011): 41-46.
• Yıldız, H. “Eski Uygur Türkçesinde İkilemelerde Yer Değiştirme Meselesi-İkileme Grupları, Köprü İkileme ve Kelimeler Arası Kavram Geçişleri-”. IV. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Öğrenci Kongresi. (2012): 41-155, İstanbul.
• Yıldız, H. “Eski Uygurca Dışastvustıkʼta İkilemeler Üzerine Notlar”. ed. Bülent Gül. Bengü Beläk Ahmet Bican Ercilasun Armağanı. 465-482. Ankara: Türk Kültürü Araştırmaları Armağan Dizisi, 2013.
• Zieme, P. “Uygur Yazısıyla Yazılmış Uygur Yazıtlarına Dair Bazı Düşünceler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 30-31 (1982-1983): 229-237. Zülfikar, H. Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler İnceleme-Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1995.