İMAM MUHAMMED eş-ŞEYBÂNÎ’NİN HADİSÇİLİĞİ ve el-ÂSÂR İSİMLİ ESERİNİN ÖNEMİ

Yıl 2022, Cilt: 3 Sayı: 1, 56 - 77, 20.06.2022

İsmail Karagözoğlu Tunahan Erdoğan

Öz

Bu makalede İslâm hukukçularının önde gelenlerinden Muhammed b. el-Hasan
eş-Şeybânî’nin hadisçilik yönü ve hadis sahasında yazmış olduğu el-Âsâr kitabı
ele alınacaktır. Çalışmada İmam Muhammed’in hadis ilmindeki yeri, hoca ve
talebeleri, el-Âsâr üzerine yapılan çalışmalar, hadislerinin kaynağına göre
durumu, Ebû Hanîfe dışında hadis rivâyet ettiği hocaları, Ebû Hanîfe’ye
muhalefet ettiği konular ve diğer hocalarının tanıtılması ve değerlendirilmesi
amaçlanmaktadır. Fıkıh ve nazar tarafı ağır basan ehl-i rey ile sadece nakil ve
rivâyete önem veren ehl-i hadîs arasında tarih boyunca tartışmalar yaşanmıştır.
İmam Ebû Hanîfe ve ashabını ehl-i rey olarak isimlendiren ehl-i hadîs hem
imama hem de öğrencilerine birtakım ithamlarda bulunmuşlar, fıkıh
düşüncelerini anlayamadıkları için onların hadise muhalefet ettiklerini ileri
sürmüşler, ehl-i rey olarak gördüklerinin çoğunluğunu cerh etmişlerdir. İmam
Muhammed de sözü edilen eleştirilerden nasibini almış, yazdığı kitaplar sadece
Hanefî mezhebinin değil bütün mezheplerin istifade ettiği kaynaklar olmasına
rağmen cerh ve ta‘dîl âlimlerinin tenkitinden kurtulamamıştır. Makalenin bir
bölümünde fakîh ve muhaddislerin nazarında İmam Muhammed
değerlendirilmiştir. İmam Muhammed, Kûfe gibi zamanın en büyük ilim
merkezlerinin birinde doğup büyümüştür. Hocaları Ebû Hanîfe, Ebû Yûsuf,
Züfer b. Hüzeyl, Mâlik b. Enes, Süfyân es-Sevrî ve el-Evzâ‘î müctehid oldukları
gibi talebeleri Şâfiî, Yahyâ b. Ma‘în, Ebû ‘Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm, Ebû Hafs el-
Kebîr el-Buhârî, Ebû Süleyman Mûsâ b. Süleyman el-Cûzecânî de müctehiddir.
İmam Muhammed, Hanefî mezhebinin kurucusu İmam Ebû Hanîfe’nin önde
gelen müctehid talebelerinden biridir. Onun fıkha dair yazmış olduğu
kitaplardan altısı “Zâhiru’r-rivâye” olarak bilinmektedir ve bunlar Hanefî
mezhebinin aslını oluşturmaktadır. Fıkha dair kitaplarına tarih boyunca çok
sayıda şerh ve ihtisâr çalışmaları yapılmış, bu kitaplar güncelliklerini hiçbir
zaman yitirmemişlerdir. İmam Muhammed, fıkıhta müctehid olmasının yanı sıra
aynı zamanda bir muhaddistir. O, hadis tahsili için ilmî seyahatlerde bulunmuş,
zamanının büyük muhaddislerinden hadis rivâyet etmiş, bu uğurda seferlere
çıkmış, ondan hadis almak için uzun yolculuklara katlanılmış, hadisleri
yorumlamış, râvîleri hakkında konuşmuş ve Kütüb-i Sitte’den çok önce el-Âsâr,
el-Muvatta’ ve el-Hucce ‘alâ ehli’l-Medîne gibi eserleri kaleme almıştır. Buna
rağmen onun hadis sahasında yazmış olduğu eserler üzerinde yeterince çalışma
yapılmamıştır.
Büyük çoğunluğu İmam Muhammed’in hocası Ebû Hanîfe’den yaptığı
rivâyetlerden oluştuğu için el-Âsâr, Ebû Hanîfe’nin Müsned’i mahiyetindedir.
Çünkü İmam Muhammed el-Âsâr’da 913 hadisin 891’ini İmam Ebû Hanîfe’den
22’sini de diğer 17 şeyhinden rivâyet etmiştir. Bu da %97 gibi büyük bir orana
tekabül etmektedir. Diğer şeyhlerinin durumu ayrı bir başlık altında
incelenmiştir.
el-Âsâr, Kütüb-i Sitte’nin yazılmasından yaklaşık elli sene önce, tâbiûn neslinin
yaşadığı ikinci asırda telif edilmiştir. İmam Muhammed bu kitabında hadisleri
sadece nakletmekle kalmamış onları yorumlamış ve hadislerden hükümler
istinbât etmiştir. Rivâyet ettiği hadisleri yorumlamak ve onlardan hüküm
çıkarmak diğer hadis kitaplarının ekseriyetinde bulunmayan bir özelliktir.
Bundan dolayı el-Âsâr hem rey ehlinin rivâyet tarzına hem de yazıldığı döneme
ilişkin önemli bilgiler veren bir kitaptır. İmam Muhammed, rivâyet ettiği her
hadiste hocası İmam Ebû Hanîfe’nin görüşüne katılmamış, ona muhalefet ettiği
yerler de olmuştur. Bir müctehid için bu normal bir durumdur. İmam
Muhammed’in Hanefî olması Ebû Hanîfe’yi taklit etmesinden değil, ictihâdının
onun ictihâdına muvâfık düşmesindendir. İmam Muhammed’in el-Âsâr’da
hocası ile görüş ayrılığına düştüğü yerler makalede ayrı bir başlık altında
incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İmam Muhammed, Şeybânî, elÂsâr, Hadis, Ebû Hanîfe

Kaynakça

• Abdürrezzâk, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî el-Himyerî. el- Musannef. 10 cilt. Beyrut: el-Meclisü’l-İlmî, 1972.
• Aksoy, Ahmet. Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî ve İtikâdî Görüşleri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi SBE, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Atar, Fahrettin. “Muhalea”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/397. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-. ârifîn, esmâ. ü’l-mü. ellifîn ve âssârü’l-musannifîn. 2 cilt. İstanbul: Milli Eğitim Babanlığı, 1990.
• Beyhakî, Ebûbekir Ahmed b. Hüseyin el-. es-Sünebü’l-Kübrâ. 10 cilt. Suriye: Dâru’n- Nevâdir, 1434/1013.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-. et-Târihu’l-Kebîr. nşr. Mustafa Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: 1422/2001.
• Çakan, İsmail Lütfi. “el-Âsâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/460. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Ebû Yûsuf, Yakub b. İbrahim. Kitâbü’l-Âsâr, 2 cilt. thk: Ebü’l-Vefâ el-Efğânî, Mektebetü Dâri’l-Ulûmi Kerâtişî, basım yeri ve tarih yok.
• _____. Kitâbü’l-Âsâr. Çev. İsmail Karagözoğlu. 2 cilt. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2019.
• _____. Kitâbü’l-Harâc. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2017.
• Efgânî, Ebü’l-Vefâ Seyyid Mahmûd Şâh b. Mübârek Şâh el-Kâdirî el-Hindî el-. Kitâbü’lÂsâr. 2 cilt. Beyrut: 1993.
• Hasenî, Abdülhayy b. Fahriddîn b. Abdilalî el-. Nüzhetü’l-havâtır ve behcetü’l-mesâmi‘ ve’nnevâzır. 8 cilt. Haydarâbâd, 1382/1962.
• _____. es-Sekâfetü’l-İslâmiyye fi’l-Hind. nşr. Ebü’l-Hasan Ali en-Nedvî. Dımeşk, 1983.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Târihu Bağdâd ev Medîneti’s-Selâm. 14 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, t.y.
• Hatipoğlu, İbrahim. “Misar b. Kidâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/175-176. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• _____. “Şu‘be b. Haccâc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 39/224-226. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Hârizmî, Ebü’l-Müeyyed Muhammed b. Mahmûd el-. Câmi‘u’l-mesânîd. 2 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdullah. el-İntikâ fî fedâili’s-selâseti’l-eimmeti’l-fukahâ. thk: Abdulfettâh Ebû Gudde, Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1431/2010.
• _____. Câmi‘u beyâni’l-‘ilm. nşr. Ebü’l-Eşbâl ez-Züheyrî. Dammâm: 1414/1994.
• _____. et-Temhîd limâ fi’l-Muvatta mine’l-me‘ânî ve’l-esânîd. nşr. Mustafa b. Ahmed el-Alevî– M. Abdülkebîr el-Bekrî. Mağrib 1387/1967.
• İbn ‘Adî, Ebû Ahmed Abdullah b. Adî. el-Kâmil fî du‘afâi’r-ricâl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1409/1988.
• İbn Ebi’l-‘Avâm, Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Muhammed es-Sa’dî. Fedâilü Ebî Hanîfe ve Ahbâruh ve Menâkibuh. Thk. Latîfurrahman el-Behrâicî. Mekke: el-Mektebetü’l-İmdâdiyye, 1431.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullâh b. Muhammed b. Ebî Şeybe İbrâhîm el-Absî el-Kûfî. el- Musannef. 12 cilt. thk. Seyyid Umrân. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 1434/2013.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Askalânî. Lisânü’l-mîzân. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İmiyye, 2010.
• _____. Takrîbü’t-tehzîb. thk. Şuayb Arnavud ve ‘Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1432/2011.
• _____. Ta‘cîlü’l-menfa‘a bi zevâ’idi ricâli’l-e’immeti’l-erbâ‘a. 2 cilt. nşr. İkrâmullah İmdâdü’l- Hak. Beyrut: 1416/1996.
• _____. Tağlîku’t-ta. lîk. 5 cilt. nşr. Saîd Abdurrahman Mûsâ el-Kazekî. Amman-Beyrut: 1405/1985.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed. el-Muhallâ bi’l-âsâr fî şerhi’l-Mücellâ bi’l-ihtisâr. 11 cilt. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir. Kahire: 1347-1352.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. es-Sikât. thk. Es-Seyyid Şerfüddin Ahmed. Dârü’l-Fikr, yy, 1395/1978.
• İbn Sa’d, Muhammed b. Sa‘d. Kitâbu Tabakâti’l-kebîr. 10 cilt. çev. Musa Kazım Yılmaz. İstanbul: Siyer Yayınları, 2014.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehre. ‘Ulûmü’l-hadîs. nşr. Nûreddin Itr. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1986.
• İbn Seyyidinnâs, Ebü’l-Feth Muhammed b. Muhammed el-Ya‘merî. ‘Uyûnü’l-Eser fî fünûni’l-meğâzî ve’ş-şemâil ve’s-siyer. thk. İbrahim Muhammed Rıdvan. Beyrut: Dâru’l-kalem, 1414.
• İbnü’t-Türkmânî, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Osmân el-Mardînî. el-Müntehab fî ‘ulûmi’lhadîs. Thk. Dr. Avvâd el-Halef. Beyrut: 2021.
• Kandemir, M. Yaşar. “Abdullah b. Amr b. Âs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/85-86. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• _______. “Muvatta”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/416-418. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• Kefevî, Mahmud b. Süleyman el-. Ketâibü a‘lâmi’l-ahyâr min fukahâi mezhebi’n-Nu‘mani’lmuhtâr. 4 cilt. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 2017.
• Kevserî, Muhammed Zâhid b. Hasan el-. Bulûğu’l-emânî fî sîrati’l-İmam Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî. Mısır: Mektebetü’l-Hancî, 1355 h.
• _____. Te’nîbü’l-Hatîb alâ mâ sâkahû fî tercemeti Ebî Hanîfete mine’l-ekâzib. Beyrut: Mektebetü’l-Matbâ’ati’l-İslâmiyye, 2019.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm el-. et-Ta‘lîku’lmümecced ‘alâ Muvattai Muhammed. 3 cilt. thk. Takiyyüddin en-Nedvî. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 2011.
• Mercânî, Şihâbüddîn b. Behâüddîn el-. Nâzıratü’l-Hak fî farziyyeti’l-‘ışâ ve in lem yağıbi’şşafak. thk. Orhan Ençakar ve Abdülkadir Yılmaz. Ammân: Dâru’l-feth, 1433/2012.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdurrahmân b. Yûsuf el-. Tehzîbü’l-Kemâl. 35 cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1400.
• Murâdî, Muhammed Halîl el-. Silkü’d-dürer fî a‘yâni’l-karni’s-sânî ‘aşer. 3 cilt. Beyrut 1408/1988.
• Saymerî, Ebû Abdillâh Hüseyin b. Ali es-. Ahbâru Ebî Hanîfe ve Ashâbih. Beyrut: Âlemü’l- Kütüb, 1405.
• Serahsî, Şemsü’l-Eimme Muhammed b. Ahmed es-. el-Mebsût. 30 cilt. çev. Heyet (Editör: Mustafa Cevat Akşit). İstanbul: Gümüşev Yayıncılık, 2008.
• _____. Usûlü’s-Serahsî. 2 cilt. nşr. Ebü’l-Vefâ el-Efğânî. Beyrut 2021.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr es-. Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n- Nevâvî. nşr. Abdülvehhâb Abdüllatîf. Medine 1379/1959.
• Şahin, Sami. “İmam Muhammed Şeybânî’nin Hanefi Mezhebindeki Rolü ve Eserlerinin Neşrine Olan İhtiyaç”. Dini Araştırmalar, VIII/5 (Ankara 2006), 253-271.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen eş-. Muvatta’ Rivâyetü Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî. thk. Safvân Dâvûdî. Dimeşk: Dârü’l-Kalem, 2020.
• _____. el-Hucce alâ Ehli’l-Medîne. 4 cilt. Thk: Mehdî Hasan el-Geylânî el-Kâdirî. Beyrût: Âlemü’l-Kitâb. 1403/1982.
• _____. el-Âsâr. 2 cilt. thk. Hâlid el-Avvâd. Kuveyt: Dâru’n-Nevâdir, 2008.
• _____, el-Âsâr. 2 cilt. çev. İsmail Karagözoğlu. İstanbul: Kayıhan Yayınevi, 2021.
• Taberânî, Ebü’l-Kasım Süleymân b. Ahmed et-. el-Mu‘cemü’l-kebîr. 15 cilt. thk. Hamdi Abdülmecid es-Selefî. Kâhire: 1984.
• Tehânevî, Zafer Ahmed el-Osmânî et-. İ‘lâü’s-sünen. 20 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2001.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed et-. Şerhu me‘âni’l-âsâr. 7 cilt. çev. Beşir Eryarsoy. İstanbul: Kitâbî, 2009.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed ez-. ‘Ukûdü’l-cevâhiri’l-münîfe. 2 cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1985. (Ahkâm Hadisleri. 2 cilt. çev. İsmail Karagözoğlu. İstanbul: Kayıhan Yayınevi, 2018.)
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed ez-. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. 30 cilt. thk. Şuayb Arnavûd ve Arkadaşları. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1435/2014.
• _____. Menâkıbu’l-İmam Ebî Hanîfe ve sâhibeyhi Ebî Yusuf ve Muhammed b. Hasan. thk. Zâhid el-Kevserî ve Ebü’l-Vefâ el-Efğânî. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1419/1999.
• _____. Menâkıb-ı İmam Ebû Hanîfe, İmam Ebû Yûsuf, İmam Muhammed, çev. İsmail Karagözoğlu. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2015.
• Zeyla‘î, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf ez-. Nasbu’r-râye li ehâdisi’l- Hidâye. 4 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1987.