An Evaluation of the Logical Vıews of Maturidi Kalamists: Abu Mansur Al-Maturidi, Shams Al-Din Al-Samarkandi and Mulla Al-Fanari

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 191 - 210, 30.12.2023

Turgut Akyüz Fahri Dadak

https://doi.org/10.55805/kadimsbd.1388163

Öz

Maturidism is one of the main veins in the Islamic thought tradition and is known for emphasizing reason compared to other movements. This tradition is also known as Hanafi-Maturidi. Although there are important works on usul al-fiqh studies in this tradition, we cannot see many independent works on logic when compared to the Ash'ari tradition. The reason for this may be that the Maturidi scholars did not include long philosophical and theological discussions as much as the Ash'arites. Instead, they made the same discussions in their works on Islamic jurisprudence and therefore came to the fore in the science of Islamic jurisprudence. Maturidi scholars come from a tradition that acts with the idea of "Ahl al-ray". The idea of "Ahl al-ray" formed the logical basis for the studies of Maturidi kalamists, especially on Kalam and Fiqh. It is important to examine the logic studies carried out in the Maturidi tradition and the logical methods they used, especially in sciences such as Kalam and Fiqh, in order to see the logical basis on which Maturidi thought is based. In this article, the thoughts on the science of logic of Abu Mansur al-Maturidi, Shams al-Din al-Samarkandi and Mulla al-Fanari, who shaped Maturidi thought, are tried to be evaluated in the terms of the importance of logic, the possibility and definition of knowledge, the source of knowledge and the types of syllogisms used in religious thought.

Anahtar Kelimeler

al-Maturidi, al-Samarkandi, al-Fanari, Logic, Kalam, Fiqh

Mâtürîdî Kelamcıların Mantık Görüşlerine Dair Bir Değerlendirme Ebû Mansûr El-Mâtürîdî, Şemseddîn Es-Semarkandî ve Molla Fenârî

Öz

Mâtürîdîlik, İslam düşünce geleneğinde ana damarlardan birisidir ve diğer akımlara göre aklı öne çıkarması ile bilinmektedir. Bu gelenek, Hanefî-Mâtürîdî isimlendirmesiyle de bilinmektedir. Bu gelenekte fıkıh usulü çalışmalarına dair önemli eserler olsa da Eş’arî geleneğe kıyasladığımızda mantığa dair müstakil eserleri pek fazla göremiyoruz. Bunun nedeni Mâtürîdîlerin uzun felsefi ve kelami tartışmalara, Eş’arîler kadar yer vermemesi olabilir. Bunun yerine aynı tartışmaları fıkıh usulü eserlerinde yapmışlar ve bu yüzden de usul ilminde öne çıkmışlardır. Mâtürîdîler, "Ehl-i rey" düşüncesiyle hareket eden bir gelenekten gelmektedirler. "Ehl-i rey" düşüncesi, Mâtürîdî kelamcıların özellikle kelam ve fıkıh konusundaki çalışmalarının mantıksal zeminini oluşturmuştur. Mâtürîdî gelenekte yapılan mantık çalışmalarını ve onların özellikle kelam, fıkıh gibi ilimlerde kullanmış oldukları mantık yöntemlerini irdelemek, Mâtürîdî düşüncenin dayanmış olduğu mantıksal zemini görmek açısından önemlidir. Bu makalede, Mâtürîdî düşünceye yön veren Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Şemseddîn es-Semarkandî ve Molla Fenârî'nin mantık ilmine dair düşünceleri; mantığın önemi, bilginin imkanı ve tanımı, bilginin kaynağı ve dini düşüncede kullanılan kıyas türleri bağlamında değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mâtürîdî, Semerkandî, Fenârî, Mantık, Kelam, Fıkıh

Kaynakça

• Akdeniz, Mustafa. Molla Fenari’nin Fevaid El-Fenari Adlı Eserinin Tercüme Tahlil Ve Değerlendirilmesi. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Aktürk, Eyüp. “Akıl- Vahiy- Bilgi İlişkisi: Mâtürîdî Üzerine Bir İnceleme”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 20 (2011), 206-223.
• Akyüz, Turgut. “Aklın Epistemolojik Tarifi Bağlamında Din-Akıl İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme”. Uluslararası Din ve İnsan Sempozyumu “Din, Dil ve İletişim” 1/1 (2019), 33-44.
• Altunya, Hülya. “Mantık Ve Dînî İlimler İlişkisinin Tarihsel Gelişimi Üzerine Kısa Bir Tahlil”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (2013), 57-72.
• Ceylan, Hadi Ensar. “İbn Sînâ ve Fıkıh: Şeriatın Hikmet Boyutu”. Diyanet İlmî Dergi 50/111-121 (ts.).
• Çağrıcı, Mustafa. “Zarûriyyât”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 44/146-148. İstanbul: TDV, 2013.
• Doğanbaz, Cem. Mâtürîdî’nin Bilgi Kuramında Vahiy. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yüksek Lisans Tezi, 2012. Dönmez, İbrahim Kafi. “Temyiz”. TDV İslam Ansiklopedisi. 40/437-439. İstanbul: TDV Yayınları, ts.
• Durusoy, Ali. “Kıyas”. TDV İslam Ansiklopedisi. 25/524-528. İstanbul: TDV Yayınları, ts.
• Durusoy, Ali. “Mâtürîdî Kelâmcıların Mantığa Yaklaşımları”. Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik, 393-402.
• Emiroğlu, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş. Ankara: Elis Yayınları, 2004. Engin, Erdem. “Hânefî-Mâtürîdî Gelenekte Bilgi ve İman”. Diyanet İlmî Dergi 54 (2008), 59-78.
• Fenâri, Molla. Fenârî Kavli Ahmed. İstanbul: Haşemi Yayınevi, 2012. Gazzali. İslam Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi-el-Mustasfa. çev. Yunus Apaydın. Kayseri: Rey Yayıncılık, 1994.
• Gökçe, M. Cüneyt. Muhammed B. Eşref Es-Semerkandi ve Kelam İlmindeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri, Doktora Tezi, 1996.
• Gutas, Dimitri. İbn Sînâ’nın Mirası. çev. M. Cüneyt Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2004.
• Güçlü, Betül. Molla Fenârî’nin Bilgi ve Varlık Anlayışı. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• İbn Sînâ. el-İşârât ve’t-Tenbîhât-İşaretler ve Tembihler. çev. Ali Durusoy - Muhittin Macit. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İbn Sînâ. et-Ta’lîkât. ed. Abdurrahman Bedevî. Kahire: Daru’l-İslamiyye, 1973.
• İsfehânî, Râğıp el-. Müfredâtu Elfâzi’l-Kur’ân. ed. Safvan Adnan Dâvûdî. Beyrut, ts.
• Kur’ân Yolu, 10 Kasım 2023, https://kuran.diyanet.gov.tr
• Kutlu, Sönmez. “Mâturîdî Akılcılığı ve Günümüz Sorunlarını Çözmeye Katkısı”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları 2/1 (2009), 7-41.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr el-. Kitâbü’t- Tevhid Tercümesi. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr el-. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Müftüzade, Mehmed Sadık. Haşiye-i Tasavvurat. İstanbul: Darü’t-Tıbaati’l-Amire, 1276h.
• Pehlivan, Necmettin. Muhammed b. Eşref es-Semerkandî’nin Kıstasu’l-Efkâr fî Tahkîkî’l-Esrâr Adlı Eserinin Tahkiki, Tercümesi ve Değerlendirmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri, Doktora Tezi, 2010.
• Sâvî, Ömer b. Sehlân es- - Acem, Refîk el-. el-Beṣâʾirü’n-Naṣîriyye fî İlmi’l-Manṭıḳ. Beyrut: 1993, ts.
• Semerkandî, Şemseddin es-. el-Maarif fi Şerhi’s-Sahaif. İstanbul: Carullah Efendi, ts.
• Yalçıntaş, İsmail. İbn Sînâ’nın Tanrı Anlayışı. Ankara: Elis Yayınları, 2023. Yalçıntaş, İsmail. Maturidide Dini Tekelcilik. Sivas: Cumhuriyet üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Haber”. TDV İslam Ansiklopedisi. 14/346-349. İstanbul: TDV Yayınları, ts.