Tarihte informel mantık ve mantık hataları

Yıl 2021, Cilt: 10 Sayı: 2, 43 - 56, 25.10.2021

Fatma Gültekin

https://doi.org/10.17497/tuhed.1010046

Öz

Mantığın, doğru düşünmenin, kanıtlamanın, sonuç çıkarmanın, akıl yürütmenin olmadığı bir araştırma alanından, bir inceleme disiplininden bahsetmek mümkün değildir. Dolayısıyla bir inceleme alanı olarak tarih disiplini de mantık, doğru düşünme, akıl yürütme çerçevesinde ürünlerini ortaya koymaktadır. Tarih gibi sözel alanlarda, gündelik dilin kullanılabildiği disiplinlerde informel mantık, klasik ya da modern mantıktan daha iyi bir şekilde kullanılabilmektedir. Bu çalışma informel mantığı, informel mantığın tarih disiplininin doğasına uygunluğunu göstermeyi ve bu doğaya uygunluk çerçevesinde tarihi yorumların mantık hataları açısından nasıl ele alınabileceğini göstermeyi amaçlamıştır. Çalışmada tarih disiplininde informel mantık ve informel mantığın kapsamındaki mantık hataları ele alınmış, mevcut mantık hataları benzer içeriğe sahip olanlar, birbiriyle ilişkili olanlar, beraber görülenler şeklinde düşünülerek sadeleştirilmiş, 13 adet mantık hatası olarak yapılandırılmıştır. Böylelikle çalışmada tarihsel akıl yürütme doğrultusunda tarihsel akıl yürütme hatalarına ilişkin bir sınıflandırma sunulmuştur; “belirsizlik, art niyetli yaklaşım, abartma, aşırı basitleştirme, aşırı genelleştirme, hatalı benzetme, hatalı ölçüt kullanma, hatalı tümevarım, hatalı nedensellik, duygusallaşma, alakasızlık, hatalı gerekçelendirme, klişeleşmiş düşüncedir”. Sunulan bu 13 mantık hatası, çeşitli tarihi yorumlar ve açıklamalardan örneklerle tarihçiler ve tarih eğitimcilerine bu konuda açıklayıcı bilgi sunulmaya çalışılmıştır. Sonraki çalışmalarda mantık hatalarının tarihçiler ve tarih eğitimcilerinin kullanımıyla tarihsel düşünmeyi arttırmada işe yarayıp yaramadığına ilişkin belirlemelerin yapılması önerilmektedir.

Anahtar Kelimeler

informel mantık, tarihsel akıl yürütme, tarih, mantık hataları

Informal logic and fallacies in the field of history

Öz

It is not possible to talk about a research field, a study discipline in which there is no logic, correct thinking, argumentation, deduction, and reasoning. Therefore, as a field of study, the discipline of history puts out its products within the framework of logic, correct thinking, and reasoning. In social sciences fields such as history, informal logic may be used better than classical or modern logic in disciplines where everyday language may be used. This study aims to show informal logic, the compatibility of informal logic with the nature of the history discipline, and how historical interpretations can be handled in terms of fallacies by considering the compatibility with nature. In the study, the informal logic in history discipline and the fallacies within the scope of informal logic are discussed, and the existing fallacies are refined by considering those that have similar content, were interrelated, were seen together, and then they were grouped under 13 fallacies. Thus, in the study, a classification of historical reasoning fallacies is presented based on historical reasoning: “ambiguity, ad hominem, exaggeration, reductionism, over-generalization, false analogy, criteria-based fallacies, inductive fallacy, faulty causality, emotionalization, irrelevance, faulty justification, stereotypical thinking”. With these 13 kinds of fallacies, various historical commentaries, and description examples, the aim is to offer explanatory information on this subject to historians and history educators. In subsequent studies, it is suggested to identify whether fallacies work in increasing the level of historical thinking when used by historians and history educators.

Anahtar Kelimeler

informal logic, logical fallacies, historical reasoning, history

Kaynakça

• Alatlı, A. (2009). Aklın yolu da bir değildir. Ankara: Destek.
• Alatlı, A. (2018). ‘Ben böyle düşünüyorum’ demekle olmuyor. İstanbul: Everest. Armağan, M. (2020, Ekim). Düşünen tarih. Derin Tarih. Erişim (20.09.2021): https://www.derintarih.com/yazarlar/dusunen-tarih/
• Armağan, M. (2021, Mart ). Geçmiş geçmemiştir, Derin Tarih. Erişim (20.09.2021): https://www.derintarih.com/oteki-osmanli/gecmis-gecmemistir/
• Baillargeon, N. (2017). Aklın ve bilimin ışığında eleştirel düşünme kılavuzu (İ. Yıldız, Çev.). Ankara: Dipnot.
• Bardakçı, M. (2020, 20 Eylül). Bu kafaya göre Yahya Kemal de Türk değildir ve Türkçe bilmez!. Habertürk. Erişim (19.09.2021): https://www.haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/2809101-bu-kafaya-gore-yahya-kemal-de-turk-degildir-ve-turkce-bilmez
• Bardakçı, M. (2021, 14 Nisan). Günay Hoca’nın 5 kilo 280 gramlık muhteşem yayını. Habertürk. Erişim (19.09.2021): https://www.haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/3039479-gunay-hocanin-5-kilo-280-gramlik-muhtesem-yayini
• Batuhan H. ve Grünberg, T. (1984). Modern mantık. 3. Basım. Ankara: ODTÜ Fen Edebiyat Fakültesi.
• Commons, M. L. and Richards, F. A. (2003). Four postformal stages. J. Dennick (Eds.). Handbook of adult development. (pp. 199-220). New York: Plenum.
• Cryan, D., Shatil, S., ve Mayblin, B. (2011). Mantık. (N. Elhüseyni, Çev.). 2. Baskı. İstanbul: NTV.
• Dinç, A. (2019). Gazete ve dergilerde görülen mantık yanlışları üzerine bir inceleme. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Dobelli, R. (2014a). Hatasız düşünme sanatı 1 (I. Arda, Çev.). 5. Baskı. İstanbul: NTV.
• Dobelli, R. (2014b). Hatasız düşünme sanatı 2 (I. Arda, Çev.). İstanbul: NTV.
• Emiroğlu, İ. (2004). Mantık Yanlışları. Ankara: Elis.
• Groarke, L. (2007). İnformal logic, Stanford encyclopedia of philosophy. Erişim (26.08.2021): https://stanford.library.sydney.edu.au/archives/spr2010/entries/logic-informal/#His
• Gültekin, F. (2013). Ortaöğretimde tarih derslerinin öğrencilerin akıl yürütmeleri üzerindeki etkisi: Aksaray ili örneği. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Gültekin, F. ve Akça Berk, N. (2018). İnsan, zaman ve mekân: sosyal bilgiler öğretmen adaylarının bağlamsallaştırma becerileri. 5. Uluslararası Tarih Eğitimi Sempozyumu Tam Metin Bildiri Kitabı (e-kitap). İstanbul.
• Gültekin, F. (2019). Tarihsel akıl yürütme. N. Hayta, B. Demirtaş, M. Can (Edt.), Tarihin izinde bir ömür: Prof. Dr. Nuri Yavuz’a armağan (s. 464-482). Ankara: Berikan.
• Gürkaynak, İ., Üstel, F. ve Gülgöz, S. (2008). Eleştirel düşünme. 3. Basım. İstanbul: Sabancı Üniversitesi (Eğitim Reformu Girişimi).
• İskender, H. (2020). Mantık yanlışlarından hareketle öğretimin 7. Sınıf öğrencilerinin eleştirel düşünme beceri ve tutumları üzerine etkisi. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Trabzon Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Trabzon.
• Kahneman, D. (2019). Hızlı ve yavaş düşünme (O. Ç. Deniztekin ve F. Nayır Deniztekin, Çev.). 12. Basım. İstanbul: Varlık.
• Kamer, V. (2014). İnformel mantık açısından “akıl yürütme” kavramı üzerine bir araştırma. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Kuhn, T. S. (1982). Bilimsel devrimlerin yapısı (N. Kuyaş, Çev.). İstanbul: Alan.
• Meydan, S. (2021, 30 Ağustos). “Büyük Zafer” Büyük Taarruz. Sözcü. Erişim (18.09.2021): https://www.sozcu.com.tr/2021/yazarlar/sinan-meydan/buyuk-zafer-buyuk-taarruz-6620696/
• Öner, N. (1998). Klasik mantık. 8. Baskı. Ankara: Bilim.
• Paksoy, A. K. (2007). Etienne Copeaux’un “Türk Tarih Tezinden Türk-İslam Sentezine”adlı yapıtı üzerine bir değerlendirme: Tarih eğitim eleştirisi üzerinden Türkiye Cumhuriyeti ulus devletini sorgulamak ya da Kemalizm’le hesaplaşmak. Mülkiye. 31(257), s. 87-154.
• Ruggiero, V.R. (2017). Eleştirel düşünme için bir rehber (Ç. Dedeoğlu, Çev.). İstanbul: Alfa.
• Sarıkamış Harekatı’nda donarak şehit olan 90 bin asker anıldı. (2020, 5 Ocak). Independent Türkçe. https://www.indyturk.com/node/113231/haber/sar%C4%B1kam%C4%B1%C5%9F-harekat%C4%B1nda-donarak-ya%C5%9Fam%C4%B1n%C4%B1-yitiren-90-bin-asker-an%C4%B1ld%C4%B1
• TDK. (2021). Güncel Türkçe sözlük. Erişim (12.09.2021): https://sozluk.gov.tr/
• Thompson, L. J. (1995). Habits of mind. Lanham: University Press of America Inc.
• Tureng sözlük. (2021). İnformal. Erişim (12.08.2021): https://tureng.com/tr/turkce-ingilizce/informal
• Van Drie, J. and Van Boxtel, C. (2008). Historical reasoning: Toward a framework for analyzing sutudents’ reasoning about the past. Education Psychological Review. 20, 87-110.
• Walton, D. (1990). What is reasoning? What is an argument?, Journal of Plisophy. 87, pp 399-419.
• Walton, D. (2008). İnformal logic: A pragmatic approach. 2. Edition. New York: Cambridge University.
• Yaran, C. S. (2011). İnformel mantığa giriş: Aklı hatadan koruma ve iyi kullanma sanatı. İstanbul: Rağbet.
• Yılmaztürk, O. (2012). Medyadaki reklamlarda karşılaşılan mantıksal uygunsuzluklar. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Yıldırım, A., ve Şimşek, H. (2013). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri,” 9. Baskı. Ankara: Seçkin.