Azerbaycan’ın Latin Alfabesine Geçişinin Türkiye’deki Alfabe Tartışmalarına Etkisi

Year 2019, , 479 - 504, 01.11.2011

Fahri Kılıç

https://doi.org/10.33419/aamd.642401

Abstract

Azerbaycan’ın Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’ne katılmasıyla Latin esasına dayanan alfabe 1922 yılından itibaren Arap alfabesi ile birlikte kullanılmaya başlanmıştır. Azerbaycan’ın Latin Alfabesini uygulamaya başlaması Türkiye’nin alfabe değişikliğine örnek teşkiletmiştir. 1926 I. Bakü Türkoloji Kongresi’nde alınan “Tüm Türkler İçin Latin Alfabesine Geçme” kararı ile Türk devletleri arasında kültürel bağı güçlendirme düşüncesi Türkiye’de Latin alfabesinin kabulünde etkili olmuştur. Bu gelişmenin hemen ardından Türk kamuoyunda da alfabe tartışmaları yeniden canlanmıştır. Azerbaycan ve diğer Orta Asya Türk topluluklarının Latin alfabelerini benimsemeye başlaması Türkçü aydınlar ve Türk Ocağı gibi kuruluşların alfabe değişikliğine destek vermelerine yol açmıştır. Ayrıca Azerbaycanlı aydınlar da dönemin önemli gazete ve dergilerindeki yazılarıyla Türkiye’de alfabe değişikliğini desteklemişlerdir.

Azerbaycan’da Arap alfabesinden Latin alfabesine geçilmesi gereği üzerinden yapılan tartışmalar, Türkiye’de de benzer biçimde yaşanmış, alfabe değişikliği yapılmadan toplumun aydınlatılamayacağı, okuma yazma sorununun giderilemeyeceği, Arap alfabesinden Latin alfabesine geçilmesi halinde, diğer Türk halkları ile olan ilişkilerinin daha da güçleneceği ileri sürülmüştür. Azerbaycan’da gerçekleştirilen alfabe değişikliğinin Türkiye üzerindeki etkilerinin neler olduğunun saptanmasını hedefleyen bu çalışmada; nitel araştırma yöntemlerinden doküman inceleme tekniği kullanılmıştır. İncelemede alan yazınının dışında, arşiv kaynakları, süreli yayınlar ve tetkik eserlere başvurulmuştur. Elde edilen bulgular ışığında Azerbaycan’ın yaptığı alfabe değişikliğinin Türkiye’deki alfabe değişikliği üzerine yapılan tartışmalara etkileri irdelenecektir. Aynı zamanda Türkiye ve Azerbaycan’da Latin alfabesine kullanılmaya başlanmasıyla ortaya çıkan sonuçlar incelenerek bir mukayese yapılacaktır.

Keywords

Azerbaycan, Türkiye, Arap Alfabesi, Latin Alfabesi, Türkoloji Kongresi

Impact of Azerbaijan’s Adoptıon of Latin Alphabet on the Alphabet Discussions in Turkey

Abstract

Latin alphabet has been used in Azerbaijan since 1922 in addition to Arabic alphabet. Azerbaijan’s switch to Latin alphabet set an example to the alphabet change in Turkey. Decision taken in 1st Turkology Congress held in Baku to use Latin alphabet for all Turks and the idea to strengthen the cultural ties among Turkish states were effective in adoption of the Latin alphabet in Turkey. Immediately after this development, the discussions on alphabet that started during the Reform Era restarted in Turkish public. Adoption of the Latin alphabet by Azerbaijan and other Central Asian Turkish communities caused Turkish intellectuals and organizations like Turkish Hearths support the alphabet change. Azeri intellectuals also advocated the alphabet change in Turkey with their articles published in the important newspapers and journals of the period.

Discussions that centered on Azerbaijan’s switch to Latin alphabet were similar in Turkey as well and it was suggested that the society would not be enlightened and literacy problem would not be resolved without alphabet change and also relationships with other Turkish communities would be strengthened if Latin alphabet was used instead of the Arabic alphabet.

This study which aimed to determine the impact of the alphabet change in Azerbaijan on Turkey utilized document review technique, one of the qualitative research methods. In addition to literature reviews, archived resources, periodicals and investigations were used in this study. Based on the findings, the effects of the alphabet change implemented in Azerbaijan on the alphabet change in Turkey were explored. The study also addressed the outcomes of using the Latin alphabet in Turkey and Azerbaijan.

Keywords

Azerbaijan, Turkey, Arabic Alphabet, Latin Alphabet, Turkology Congress

References

• I. Arşiv Belgeleri
• BCA, A.IV-17-d, D. 71, F.3-1.
• BCA, Fon Kodu: 30. 10. 0. 0, Dosya No: 9824, Yer No: 117.816. 25., Tarih: 5.8.1928.
• BCA, Fon Kodu: 30. 18.1.1., Sayı No: 6645, Yer No: 29.032. 20., Tarih: 23.5.1928.
• BOA, Fon Kodu: DH.SAİDd., Dosya No: 195/309, Tarih: 29.Z.1291.
• II. Süreli Yayınlar
• Akşam, 3, 13, 29, 30 Nisan 1926.
• Akşam, 4 Nisan 1926.
• Hâkimiyet-i Milliye, 5 Mart 1923.
• Hürriyet-i Fikrîye, 20 Mart 1330.
• İçtihad, 15 Eylül, 1911, s. 31.
• İçtihad, 31 Ekim, 1911, s. 32.
• Tanin, 3 Mart 1923.
• Tanin, 6 Mart 1924.
• Tanin, 7 Kanun-ı Sani, 1910.
• TBMM Kanunlar Dergisi, C 4, S 15, s. 21, 260.
• III. Telif ve Tetkik Eserler
• Alaaddin, İbrahim, “Harflerimizin Kabahati”, Resimli Gazete, 8 Mart 1924.
• Altun, Mustafa,“Alfabe Değişiminin Tarihsel Gelişimi Üzerine Bir Değerlendirme”, Cumhuriyetimizin 81. Yılına Armağan, Sakarya Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürlüğü, Adapazarı, Aralık 2004, s. 62, ss.57-63.
• Arslan, Esat, “Türk Dil Devriminde Agop Dilaçar ve Avram Galanti Tartışması”, 80. Yılında Türk Harf İnkılâbı Uluslararası Sempozyumu, Yeditepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, İstanbul 10-11 Kasım 2008, s. 74-81.
• Başgöz, İlhan, Türkiye’nin Eğitim Çıkmazı ve Atatürk (Sorunlar Çözüm Aramaları-Uygulamalar), Kültür Bakanlığı Yayınları, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1995.
• Başman, Avni, “Latin Harfleri Meselesi”, Hayat Mecmuası, C I, S 5, 30 Kanun-ı Evvel, 1926.
• Buluç, Sadettin, “Osmanlılar Devrinde Alfabe Tartışmaları”, Harf Devrimi’nin 50.Yılı Sempozyumu, Ankara 1991, s. 47-48.
• Canpolat, Mustafa, “Arap Yazılı Türk Alfabesinin Gelişmesi”, Harf Devrimi’nin 50.Yılı Sempozyumu, Ankara 1991, s. 54.
• Dönmez, Cengiz, Tarihi Gerekçeleriyle Harf İnkılâbı ve Kazanımları, Gazi Kitabevi, Ankara 2008.
• Dudu, Ayşe, “Türk Dünyasında Kullanılan Alfabelere Tarihi Bir Bakış”, 80. Yılında Türk Harf İnkılâbı Uluslararası Sempozyumu, Yeditepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, İstanbul, 10-11 Kasım 2008, s.60-70.
• Emre, Ahmet Cevat, İki Neslin Tarihi, Hilmi Kitabevi, İstanbul 1960.
• Ergün, Mustafa, Atatürk Devri Türk Eğitimi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1982.
• Ertem, Rekin, Elifbe’den Alfabe’ye, Türkiye’de Harf ve Yazı Meselesi, Dergâh Yayınları, İstanbul 1991.
• Gülmez, Nurettin, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Harfler Üzerine Tartışmalar, Alfa Aktüel Yayınları, İstanbul 2006.
• Gündüz, Mustafa, Osmanlı Mirası Cumhuriyet’in İnşası Modernleşme, Eğitim, Kültür ve Aydınlar, Lotus Yayınları, Ankara 2010.
• Hakkı, Kılıçzade, “İzmir Kongresinde Latin Harfleri”, İçtihad, 1 Temmuz 1923.
• Henze, Paul, “İç Asya’da Siyaset ve Yazı”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S 9-10, Kasım- Aralık 1985, s. 80- 89.
• İleri, Celal Nuri, Tarih-i Tedeniyyat-ı Osmaniye Mukadderatı Tarihiyye, Yeni Osmanlı Matbaa ve Kütüphanesi, İstanbul 1331.
• Karadeniz, Yılmaz, “İran’da Melkum Han ve Feth Ali Ahundzade’nin Arap Alfabesini Değiştirme Teşebbüsleri (1860-1880)”, History Studies Dergisi, Ankara 2012, s.215-226.
• Kılıç, Fahri, Yeni Türk Alfabesinin Kabulü ve Öğretiminde Kullanılan Yöntemler-Araçlar, Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2011.
• Korkmaz, Zeynep, Atatürk ve Türk Dili Belgeler, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu, Ankara 1992.
• Köprülü, Fuad, “Harf Meselesi”, Milli Mecmua, C 8, S 75, 1 Kanun-ı Evvel, 1926, s. 1206-1207.
• Levend, Agah Sırrı, Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Safhaları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1949.
• Müftüoğlu, Ahmet Hikmet Müftüoğlu, “Afaki Bir Serzeniş”, Resimli Gazete, 30 Ağustos 1924.
• Nerimanoğlu, Kamil Veli, “1926-I.Bakü Türkoloji Kurultayı ve Atatürk’ün Harf Devrimi”, 80.Yılında Türk Harf İnkılâbı Uluslararası Sempozyumu, Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, İstanbul 2008, s. 109-113.
• Ortaylı, İlber, “Harf Devrimi Üzerine Bir Değerlendirme”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul 1983, s.1296-1304.
• Ökçün, A. Gündüz, Türkiye İktisat Kongresi (1923), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1971.
• Özgül, M. Kayhan, Münif Paşa, Elips Yayınları, İstanbul 2005.
• Palazoğlu, Ahmet Bekir, Atatürk İnkılâpları (Milletin Çağdaşlaşması), Türk Hava Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• Safa, Peyami, Türk İnkılâbına Bakışlar, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 1996.
• Saray, Mehmet, Türk Dünyasında Eğitim Reformu ve Gaspıralı İsmail Bey (1851-1914), Ankara 1987.
• Şerifoğlu, Osman, Kültürümüz Açısından İslâm Harflerinin Müdafaası, Selam Neşriyat, İstanbul 2000.
• Şimşir, Bilal Nuri, Türk Yazı Devrimi, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1992.
• Tansel, Abdullah, Fevziye, “Arap Harflerinin Islahı ve Değiştirilmesi Hakkında İlk Teşebbüsler ve Neticeleri”, Belleten, C XVII, S 66, Türk Tarih Kumu Yayınları, Ankara 1953, s. 224.
• Togan, Zeki Velidi, “Türklerde Hars Buhranı”, Türk Yurdu, C 4, S 24, Kanun-ı Evvel, 1926, s. 494-509.
• Tunçay, Mete, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek- Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, II. Dönem, C 6, Türkiye Büyük Millet Meclisi Matbaası, Ankara1961-1977.
• Unat, Faik Reşit, “Latin Alfabesinden Türk Alfabesine”, Türk Dili, Ankara 1 Ağustos 1953, s.723-727.
• User, Hatice Şirin, Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ Yayınları, Ankara 2006.
• Ülkütaşır, Mahmut Şakir, Atatürk ve Harf Devrimi, Ankara 2000.
• Yalçın, Hüseyin Cahit, “Latin Harfleri”, Resimli Gazete, 22 Eylül 1923.
• Yorulmaz, Hüseyin, Tanzimat’tan Cumhuriyete Alfabe Tartışmaları, İstanbul 1995.