Milli Mücadele’den Cumhuriyet’e Türk-İran İlişkileri, 1919-1925

Year 2000, Volume: 16 Issue: 48, 769 - 796, 01.11.2000

Gökhan Çetinsaya

Abstract

Bu makale Birinci Dünya Savaşı’nm sonundan İran'da Rıza Şah'm tahta geçtiği 1925 yılma kadar Türk-İran ilişkilerini incelemektedir. İki ülkede de yeni rejimlerin kurulduğu bu dönemde, bir yandan milliyetçi, antiempeıyalist, tam bağımsızlıkçı ve Batıcı yeni rejimlerin arasında ilişkiler her gün biraz daha gelişirken; diğer yandan iki ülkede de yeni rejimler yerleştikçe geçmişteki problemlerin izlerinin tekrar ortaya çıkmaya başladığı görülmektedir. Türk-İran ilişkileri bu dönemde sınır meseleleri, etnik unsurlar, ikili siyasi ilişkiler konuları etrafında oluşmaktadır. Türk-îran ilişkilerine bu dönemde anlaşmazlık ve işbirliği olmak üzere iki temel boyut hakimdir.

Keywords

Türkiye, İran, Azerbaycan, Milli Mücadele, Rıza Şah

References

• Mehmet Saray, Türk-İran İlişkileri Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, 1999', The Cambridge History of Iran, Cilt6ve7 Cambridge: CUP, 1986-1991; Gökhan Çetinsaya, “Tanzimat’tan Birinci Dünya Savaşı'na Osmanlı-İran İlişkileri,” KÖK Araştırmalar, OsmanlI Özel Sayısı (2000).
• R.K. Ramazanı, The Foreign Policy of Iran, 1500-1941 Charlottesville: Unİversity Press of Virginia, 1966, s.139-215; Peter Avery, Modern Iran London: Ernest Benn, 1965, s.210-268; Houshang Sabahİ, Britişh Policy in Persia, 1918-1925 (London: Frank Cass, 1990); Cyrus Ghani, Iran and the Rise ofReza Shah: from Qajar Collapse to Pahlavi Rule London: I.B.Tauris, Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, II: Erzurum Kong¬resinden TBMM'ye (Ankara: TTK, 1994), s.36-37,63-67,73. Encyclopedia of İslam, second ediüon [EI(2)], V, s .310-311; Ervand Ab- rahamian, Iran Between Two Revolutions (Princeton: Princeton Ûniversity Press, 1982), s.110-111, 116,119. . Tadeusz Swİetochowski, Russia and Azerbaijarı: A Borderland in Transitten New York: Columbİa University Press, 1995, s.94-100; Touraj Atabaki, Azerbaijan: Ethnicıty and Autonomy in Twentieth-century Iran London: British Academic Press, 1993, s .46-51.
• Ali Azeri, Azadistan Devleti vefeyh Muhatnmed Hıyabani, 1918-1920 (Ankara, t.y.). Stephanie Cronin, The Army and the Creation of the Pahlavi State in Iran, 1910-1926 London: Tauris Academic Press, 1997, s.47-50. Swietochowski, s.120; Atabaki, s.54; Public Record Office [PRO],Foreign Of¬fice [FO], 416/70, E4753/6/34,28.3.1922. David McDowalI, A Modern History of the Kurds London: I.B.Tauıis, 1996, s .214-220; Martin yan Bruinessen, “Kürt Aşiretleri ve İran Devleti: Simko Ayaklanması,” Kürdistan Üzerine Yazılar İstanbul: İletişim, 1992, s.205-249; Hassan Arfa, The Kurds: An Historical and Political Study London: OUP, 1966, s.48-62.
• Doğu Cephesi, 1919-1921 Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1965, s.263. FO 371/6442, E4859/3997/34,24.4.1921. . Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1969, s.991. Türk İstiklal Harbi, IVncü Cilt: Giİney Cephesi Ankara: Ge¬nelkurmay Basımevi, 1966, s.265-284. Karabekir, s.1058. Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşt Günlüğü IV: Sakarya Savaşı'ııdan Lozan’ın Açılışına An¬kara: TTK, 1996, s.475. Hassan Arfa, Uıtder Five Shahs London: John Murray, 1964, s.133-136. Türk İstiklal Harbi III, s.263. Sarıhan IV,s,677.
• Türk İstiklal Harbi III, s.263-264. Daha sonraki gelişmeler için bkz. Sarıhan IV, s.831. Krş. C.J, Edmonds, Kurds, Turks and Arabs: Politics, Travel ana Research in North-
• Eastern Iraq, 1919-1925 London: OUP, 1957, s.305-307. Salahı Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika I Ankara: TTK, 1995, s.42. Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü I: Mondros'tan Erzurum Kongresine Ankara: TTK, 1993,8230-231.
• The Iran-Iraq Border, 1840-1958, ed. Rİchard Schofield, Vol. VI (Arc- hive Editions, 1989), s .381 -391,401,409-415. Salahi Sonyel, Türk. Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika II Ankara: TTK, 1991, s.59. Bu dönem Sovyet politikası ve Sovyet-İran ilişkileri içm bkz. Ramazan i, s.139-158,186-195. FO 371/6470, E5594/1/44,11.5.1921. FO 416/68, E3997/3997/34,1.4.1921. FO 371/6442, E4859/3997/34,24.4.1921. FO 371/6442, E8533/3997/34,23.6.1921. Reuter'in 14 Haziran tarihli haberinde iddia edildiği gibi herhangi bir ittifak söz konusu değildi. Bkz. E7431/3997/34,29.6.1921. FO 371/6442, “The Persian Mission to Angora”, 8.7.1921. . Sarıhan IV, s.91.24 Ekim FO 371/6408,£14229/2/34,27.12.1921. FO 371/6442,E8995/3997/34,3.8.1921, .FO 371/7841, E6571/6223/34,27.6.1922. FO 371/6442, El 1557/3997/34,19.10.1921 ve E12215/3997/34,5. II. 1921. FO 371/7841, E6223/6223/34, 20.6.1922
• Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri I [ASDI] Ankara: TTK, 1997, s.249. Sanhan IV, s.479. FO 371/7841, E6571,27.6.1922 ve E7071,11.7.1922. İnebolu'dan başlayan törenler ve Müm-tazüddevle'nin Ankara'daki ilk günleri için bkz. Sanhan IV, s.482-501. Sarıhan IV, s.602 ve 608. Ibid., s .686. Ayrıca bkz. s .696 ve 776. FO 371/7809, E9706/6/34, 17.9.1922.
• Cronın, s.249. Sarıhan IV, s.770. Krş. Arfa, Under Fİve Shahs, s.154-155 Mustafa Kemal, Eskişehir-îzmit Konuşmaları, 1923 İstanbul: Kaynak, 1993, s.100. Mektubun metni için bkz. Şimşir, Atatürk ile Yazışmalar, s.455-456. İbid., s.459. FO 416/72, E767/69/34, 26.11.1922; E2466, 10.1.1923.
• Türk İstiklal Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1989, s.16-17. FO 416/72, E3218/69/34, 12,2.1923.
• FO 416/72, E47I5/313/34, 23.3.1923. Burada Tahran'daki “Kemalist
• FO 416/70, E2517/6/34,30.12.1921. Kaşani'nın önemi için bkz. Şahruh Anavi, İran'da Din ve Siyaset İstanbul: Yöneliş, 1990, s.129-132. FO 416/72, E3412/71/34,24.2.1923. Yeni Mecmua, Cilt 4, No.81,2 Ağustos 1923, s.317'den naklen Füsıuı Üstel, İmparatorluktan Ulus-Devlete Türk Milliyetçiliği: Türk Ocakları, 1912-1931 İstanbul: İletişim Yayınlan, 1997, s.131- 132. Krş. Atabaki,s.55. Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, ed, Mehmet Kaplan İstanbul: MEB, 1990, s.24-25. İsmail Arar, “Atatürk'ün günümüz olaylarına da ışık tutan bazı konuşmaları,” Belleten, 45/177 (1981), s.16. Mustafa Kemal, Eskişehir-İzmit Konuşmaları, s. 100. Genelkurmay Belgelerinde Kürt İsyanlçrı 1 İstanbul; Kaynak, 1992, s.25-27. . Aktaran Yarın Richard, “Kemalizm ve İran,” Kemalizm ve İslam Dünyası, ed. I. Gökalp ve F. Georgeon (İstanbul: Arba, 1990), s.84-85. Genelkurmay I, s.42. Dışişleri Bakanlığı Arşivinden nakleden Bilal N. Şimşir, Bizim Diplomatlar Ankara: Bilgi, 1996, s.86.
• EI(2), VIII, s.512; Ghani, s.307-319; Sabahi, s. 177-178; Arfa, Under Five Shahs, s. 163-164; Avery,s.266-267; Ramazanı, s. 182; Croniıı, s. 157 vd. Şimşir, Bizim Diplomatlar, s.86-87. British Documents on Foreign A ffairs: reports and papers from the Foreign Office Con- fidential Prints, Part 11: Persia (University Publications of America, 1985-1997) vol.lV [bundan sonra BDFA, Persia IV], doc.l 11: E804/455/34,24.1.1924; doc.139: E1967/455/34,2.2.1924. BDFA,Persia IV,doc.l30: E1788/455/34,26.2.1924; doc. 131: E1788/455/34,29.2.1924. Ibid.,doc.l42: E2283/455/34,14,3.1924. Ibid.,doc.l49: E2528/455/34,20.3.1924 ve doc.150: Tel no.98,22.3.1924. Tbid., doc.160: E3743/455/34,1.4.1924; doc.161: “Diary of events concerning the Republİcan movement in Persia”. FO 371/10145, E2842,31.3.1924. FO 424/260,E3680,22.4.1924. FO 373/10223, E10611,24.11.1924. Atatürk'ün bu konuşmasını 1922'de Milmtazüddevie'ye yaptığı konuşma İle karşılaştırmak İlginçtir. Bkz. dipnot 39. FO 424/263, E6692/6528/44,27.10.1925 ve E6528/6528/44,18.10.1925. Şimşir, s.87-88. Ibid.,s.88. ibid., s.89. Ibid., s.89-90. Türkiye'nin Rıza Şah'm resmi cülus merasimine verdiği önem İçin bkz. s.90-95. FO 424/255, no.802: Tel no.451,19.12.1922; no.803,Tel no.452,19.12.1922. FO 416/71, E14212/27/44,18.12.1922; E14249/27/49, 19.12.1922. FO 416/71, El 4372/27/44,24.12.1922. FO 416/71, E14371/27/44,24.12.1922; E14385/27/44,25.12.1922. FO 416/72, E309/7/34,6.1.1923.