The Use of Ballast in The Age of Sailing and Steamship (1762-1906)

Yıl 2025, Sayı: 16, 169 - 188, 28.10.2025

Burak Kocaoğlu

https://doi.org/10.32953/abad.1658839

Öz

In the periods when shipbuilding technology was based on wood, the stabilization of ships on the sea was provided by soil, sand, stone and various metals called ballast. Ballast, which is a very important material in terms of navigational safety, has often been ignored in studies. This study focuses on meeting the ballast needs of navy and merchant ships in the Ottoman seas. Firstly, the types and procurement methods of the ballast materials used in the ships are discussed, and the issue of the transportation of the procured ballast materials and the officials involved in this work are examined in outline. In the continuation of the study, in parallel with the increasing trade volume, the issue of ballast being an important income item and the struggle to get a share of this income item were emphasized. In the last part of the study, the environmental pollution experienced as a result of the increasing sea traffic and the unauthorized discharge of their ballast by the captains and the measures taken by the state against it were shown.

Anahtar Kelimeler

Ballast , Navy , Trade , Ship , Cannon.

Yelkenli ve Buharlı Gemi Çağında Safra Kullanımı (1762-1906)

Öz

Gemi inşa teknolojisinin ahşaba dayalı olarak sürdürüldüğü dönemlerde gemilerin deniz üzerindeki stabilizasyonu safra olarak adlandırılan toprak, kum, taş ve çeşitli metallerle sağlanmıştır. Seyrüsefer güvenliği açısından oldukça önemli bir malzeme olan safra konusu çalışmalarda çoğu zaman göz ardı edilmiştir. Bu çalışmada Osmanlı denizlerinde donanma ve ticaret gemilerinin safra ihtiyacının karşılanması üzerinde durulmuştur. Çalışmada ilk olarak gemilerde kullanılan safralık malzemenin türleri ve temin yöntemleri ele alınmış olup temin edilen safralık malzemenin nakli meselesi ve bu işte yer alan görevlilerin kim olduğu konusu ana hatlarıyla incelenmiştir. Çalışmanın devamında artan ticaret hacmine paralel olarak safranın önemli bir gelir kalemi olması meselesi olması ve bu gelir kaleminden pay almak için yapılan mücadele üzerinde durulmuştur. Çalışmanın son bölümünde ise artan deniz trafiği ile kaptanların izinsiz bir şekilde safralarını boşaltması sonucu yaşanan çevre kirliliği ve devletin buna karşı aldığı önlemler gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Safra , Donanma , Ticaret , Gemi , Top.

Kaynakça

• Kaynakça I. Arşiv Kaynakları
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• ALİ EMİRİ: Sultan I. Abdülhamid (AE.SABH.I): 329/22609.
• BAB-I ALİ EVRAK ODASI (BEO): 46/3430, 58/4349, 129/9622, 152/11387, 232/17334, 250/18711, 269/20163, 424/31753, 1574/118015.
• İradeler (D.DRB.İ):
• CEVDET: Askeriye (C.AS): 46/2145, 112/5047, 479/19994, 984/42932, 1090/48128.
• Bahriye (C.BH): 35/1684, 37/1769, 68/3219, 123/5958, 170/8008, 180/8486, 191/8981, 211/9864, 227/10576.
• Belediye (C.BLD): 119/5944.
• Darphane (C.DRB): 51/2545.
• Nafia (C.NF): 10/498.
• DAHİLİYE: Mektubi Kalemi (DH.MKT): 219/27, 392/97, 1124/44, 1861/88, 2593/13.
• HATTI-I HÜMAYUN (HAT): 526/25845, 896/39470.
• HARİCİYE NEZARETİ:
• İdare (HR.İD): 895/18, 895/19.
• Mektubi Kalemi (HR.MKT): 66/1, 98/53, 99/31, 259/27, 260/7.
• Siyasi (HR.SYS): 1606/39, 2927/58, 2927/74, 2927/90.
• Sofya Sefareti (HR.SFR.04): 674/76.
• Tahrirat (HR.TH): 128/27, 141/24, 174/98.
• Tercüme Odası (HR.TO): 154/12, 219/76.
• MECLİS-İ VÜKELA MAZBATALARI (MV): 75/65, 75/128.
• SADARET: Mektubi Kalemi Evrakı (A.MKT): 24/77.
• Umum Vilayat Evrakı (A.MKT.UM): 150/61.
• ŞURA-YI DEVLET (ŞD): 2/24, 528/23, 2935/62, 2936/13, 2952/37.
• YILDIZ: Askeri Maruzat (Y.ASK): 159/3.
• Mütenevvi Maruzat (Y.MTV): 31/49.
• II. Araştırma Eserler
• AGOSTON, Gabor, Osmanlı’da Ateşli Silahlar ve Askeri Devrim Tartışmaları, yay. haz. Kahraman Şakul), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2017.
• AKYILDIZ, Ali, “Osmanlı İstanbul’unda Deniz Ulaşımı (Modern Dönem)”, Antik Çağdan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, C.6, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş., İstanbul, 2015.
• AKYILDIZ, Ali, Osmanlıda Ulaşımın Modernleşmesi, Timaş Yayınları, İstanbul, 2019.
• AYDIN, Mahir, “Bulgaristan Komiserliği”, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, 17/21, 1997.
• AYDIN, Mahir, “Kaleler”, Osmanlı Askeri Tarihi Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri 1792-1918, ed. Gültekin Yıldız, Timaş Yayınları, İstanbul, 2017.
• AYDIN, Yusuf Alperen, Osmanlı Denizciliği (1700-1770), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2007.
• AYDIN, Yusuf Alperen, Sultanın Kalyonları Osmanlı Donanmasının Yelkenli Savaş Gemileri (1701-1770), Küre Yayınları, İstanbul, 2010.
• AYDÜZ, Salim, Tophâne-i Âmire ve Top Döküm Teknolojisi, TTK., Ankara, 2006.
• BAL, Nurcan, XIX. Yüzyıl Buharlı Gemiler Dönemi Osmanlı Bahriyesi, Kopernik Kitap, İstanbul, 2018.
• BAYKAL, Reşat, Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze İstanbul’da Kent İçi Deniz Ulaşımı, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, İstanbul, 2021.
• BOSTAN, İdris, “XVI. Yüzyıl Başlarında Tophâne-i Âmire ve Top Döküm Faaliyetleri”, Halil İnalcık Armağanı-I, Doğu Batı Yayınları, İstanbul, 2009.
• BOSTAN, İdris, Adriyatik’te Korsanlık Osmanlılar, Uskoklar, Venedikler 1575-1620, Timaş Yayınları, İstanbul, 2009.
• BOSTAN, İdris, Osmanlı Bahriye Teşkilatı: XVII. Yüzyılda Tersâne-i Âmire, TTK., Ankara 2003.
• BOSTAN, İdris, Osmanlı Deniz Teknolojisi, Küre Yayınları, İstanbul, 2024.
• BOSTAN, İdris, Osmanlılar ve Deniz, Deniz Politikaları-Teşkilat-Gemiler, Küre Yayınları İstanbul, 2017.
• BRAUDEL, Fernand, II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, C.1, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2021.
• BRUCE, Robert B., vd., Dünya Savaşı Tarihi İmparatorluk Çağı Teçhizat, Savaş Yöntemleri Taktikler 1776-1914, C.II, çev. Emir Yener, Timaş Yayınları, İstanbul, 2021.
• BULUNUR, Kerim İlker, “16. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Deniz Taşımacılığı: Navlun ve İskerçe Sözleşmeleri”, History Studies, 6/3, 2014.
• CHASE, Kenneth, Ateşli Silahlar Tarihi, çev. Füsun Tayanç-Tunç Tayanç, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2008.
• DÜZCÜ, Levent, Yelkenliden Buharlıya Geçişte Osmanlı Denizciliği (1827-1853), Doğu Kütüphanesi, İstanbul, 2017.
• ERBAŞ, Fatih, Doğu Akdeniz’de Güç Mücadelesi 19. Yüzyılda Donanmalar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2019.
• ERTUĞ, Nejdet, “Klasik Dönem Osmanlı İstanbul’unda Deniz Ulaşımı”, Antik Çağdan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, C.6, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş., İstanbul, 2015.
• ERTUĞ, Nejdet, Osmanlı Döneminde İstanbul Deniz Ulaşımı ve Kayıkçılar, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2001.
• FAROQHİ, Suraiya Faroqhi “Krizler ve Değişim 1590-1699”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C.2, ed. Halil İnalcık-Donald Quataert, Eren Yayıncılık, İstanbul, 2006.
• GENCER, Ali İhsan Bahriye’de Yapılan Islâhât Hareketleri ve Bahriye Nezâreti’nin Kuruluşu (1789 – 1867), TTK., Ankara, 2001.
• GENCER, Ali İhsan. Türk Denizcilik Tarihi Araştırmaları, Türkiye Denizciler Sendikası, İstanbul, 1986.
• GÖLEN, Zafer, Osmanlı Devleti’nde Baruthâne-i Âmire (XVIII. Yüzyıl), TTK., Ankara, 2006.
• KARAL, Enver Ziya, Selim III’ün Hat-tı Hümayunları Nizamı Cedit 1789-1807, TTK., Ankara, 1988.
• MANTRAN, Robert, 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul, C.II, çev. M. Ali Kılıçbay-Enver Özcan, TTK., Ankara, 1990.
• ORHONLU, Cengiz, “Osmanlı Türkleri Devrinde İstanbul’da Kayıkçılık ve Kayık İşletmeciliği”, Tarih Dergisi, 16/21, 1966.
• ÖRENÇ, Ali Fuat, “Deniz Kuvvetleri ve Deniz Harp Sanayi”, Osmanlı Askeri Tarihi Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri 1792-1918, ed. Gültekin Yıldız, Timaş Yayınları, İstanbul, 2017.
• ÖZDEMİR, Şenay, “Osmanlı Denizciliğinde Gemi Kazaları ve Dalışlar”, OTAM, 19, 2006.
• ÖZEN, Selim, Gemiler Sözlüğü, Denizler Kitabevi, İstanbul, 2017.
• PAİNE, Lincoln, Deniz ve Uygarlık Dünya Denizcilik Tarihi, çev. Nurettin Elhüseyni, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2023.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.3, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1983.
• PANZAC, Daniel, Osmanlı Donanması (1572-1923). çev. Ahmet Maden-Sertaç Canpolat, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2018.
• PARKER, Geoffrey, Askeri Devrim Batı’nın Yükselişinde Askeri Yenilikler 1500-1800, çev. Tuncay Zorlu, Küre Yayınları, İstanbul, 2018.
• PULTAR, Mustafa, Büyük Deniz Sözlüğü Denizlük, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2022.
• SONGUR, Funda, Osmanlı Bahriyesinde Lojistik İmkânlar, Kabiliyetler ve Üslerin Durumu (1867-1914), Timaş Yayınları, 2022.
• Süleyman Nutkî, Kamus-i Bahri, yay. haz. Mustafa Pultar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2011.
• TETİK, Fatih- Serdal Soyluer, “Silah İthalatı ve Kara Harp Sanayii”, Osmanlı Askeri Tarihi Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri 1792-1918, ed. Gültekin Yıldız, Timaş, İstanbul, 2017.
• TİĞİNCE, Oktar-Hamdi Genç, “Osmanlı İstanbul’unda Haliç ve Çevresinde Kirlilik Sorunu”, Dünü ve Bugünü ile Haliç Sempozyumu 22-23 Mayıs 2003, Kadir Has Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2004.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, TTK., Ankara, 1988.
• YILDIZ, Gültekin. “Kara Kuvvetleri”, Osmanlı Askeri Tarihi Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri 1792-1918. ed. Gültekin Yıldız, İstanbul: Timaş Yayınları, 2017.
• ZORLU, Tuncay, Osmanlı ve Modernleşme III. Selim Dönemi Osmanlı Denizciliği, Timaş Yayınları, İstanbul, 2014.