Eski Türkçede Koku, Tütsü ve Buhurdan

Year 2020, Issue: 34, 164 - 205, 28.04.2020

Uğur Uzunkaya

https://doi.org/10.14520/adyusbd.635083

Cited By: 1

Abstract

II. Doğu Türk Kağanlığı (632-744), Uygur Bozkır Kağanlığı (744-840) ve
Koço Uygur Hanlığı (860-1284) dönemlerine ait Eski Türkçe yazıtlar ve yazmalar
ile Yenisey, Dağlık Altay Bölgesi ve Kırgızistan’da bulunan yazıtlar bugün Eski
Türkçenin söz varlığının doyurucu bir malzemesini sunar. Bu döneme ilişkin
metinler dinî, sosyal, kültürel ve askerî terimler başta olmak üzere muhtelif
alanlara ilişkin birçok terimi ihtiva eder. Bu çalışmanın amacını Eski Türkçe
metinlerde geçen kokuya ilişkin ifadeler ile tütsü ve buhurdan anlamındaki
sözcüklerin tespiti ve kökenlerine ilişkin açıklamalar oluşturmaktadır.
Çalışmada Orhon Türkçesi ile kaleme alınmış yazıt ve yazmalarla Eski Uygurca
metinlerde geçen mevzubahis sözcükler madde başı olarak alınmıştır; bununla
birlikte tarihi Türkçenin diğer dönemlerine ilişkin metinlere de atıf yapılarak
madde başı olarak belirlenen sözlerin özellikle orijinal metinlerdeki ve Türk
dilini konu edinen iki dilli sözlüklerdeki görünümlerine yer verilmiştir. Bu
yazıdaki malzeme Eski Türkçede Kokuya İlişkin İfadeler ile Eski Türkçede Tütsü
ve Buhurdan olmak üzere iki ayrı başlıkta incelenecektir.

Keywords

Eski Türkçe, terim, koku, tütsü, buhurdan

References

• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III İndeks. (İndeksi neşre hazırlayanlar: Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce). İstanbul. (TKAE Yay. 47, IV – A 12.)
• Ata, A. (1997). Nāṣırü’d-dīn bin Burhānü’d-dīn Rabġūzī Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları). I (Giriş-Metin-Tıpkıbasım), II (Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. (AKDTYK. TDK Yay. 681-1, 681-2.)
• Ata, A. (1998). Nehcü’l-Ferādis Uştmaḫlarnıng Açuḳ Yolı Cennetlerin Açık Yolu III Dizin- Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. (AKDTYK. TDK Yay. 518.)
• Ayazlı, Ö. (2012). Altun Yaruk Sudur VI. Kitap Karşılaştırmalı Metin Yayını. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. (AKDTYK. TDK Yay. 1051. Eski Uygurca Kütüphanesi. 1)
• Ayazlı, Ö. (2016). Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. (AKDTYK. TDK Yay. 1187. Eski Uygurca Kütüphanesi. 5)
• Aydemir, H. (2013). Die alttürkische Xuanzang-Biographie IX. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert. Band I-II. Wiesbaden: Harrassowitz. (Xuanzangs Leben und Werk. 10. VdSUA. 34.)
• Aydın, E. (2017). Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Bang, W. ve A. von Gabain (1931). Türkische Turfan-Texte V. Aus buddhistischen Schriften. Berlin. (SPAW. Phil.-hist. Kl. 1931: 14. 323-356.) [Tıpkıbasımı: SEDTF 2, 99-132.]
• Berta, Á. (2010). Sözlerimi İyi Dinleyin: Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını. Çev., Emine Yılmaz. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. (AKDTYK. TDK Yay. 1008.)
• Boeschoten, H. E. ve J. O’Kane (2015). Al-Rabghūzī, The Stories of the Prophets Qiṣaṣ al-Anbiyāʾ: An Eastern Turkish Version (Second Edition). Volume 1 – Text Edition, Volume 2 – Translation. Leiden & Boston: Brill.
• Caferoğlu, A. (1931) Abû-Hayyân Kitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrâk. İstanbul: Evkaf Matbaası.
• Çetin, E. (2012). Altun Yaruk Yedinci Kitap Berlin Bilimler Akademisindeki Metin Parçaları Karşılaştırmalı Metin, Çeviri, Açıklamalar, Dizin. Adana: Karahan Kitabevi.
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford at the Clarendon Press.
• Dankoff, R. ve J. Kelly (1982-1985). Maḥmūd al-Kāšγarī. Compendium of Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk). Part I-III. Duxbury, Massachusetts: Harvard University. (Sources of Oriental Languages and Literatures. 7. Turkish Sources. VII.)
• DDB = Digital Dictionary of Buddhism, www.buddhism-dict.net/ddb/ (07.10.2019)
• Dietz, Siglinde, M. Ölmez, K. Röhrborn (2015). Die alttürkische Xuanzang-Biographie VII. Nach der Handschrift von Leningrad, Paris und Peking sowie nach dem Transkript von Annemarie von Gabain hrsg., übersetzt und kommentiert. Wiesbaden: Harrassowitz. (Xuanzangs Leben und Werk. 11. VdSUA. 34.)
• Dilçin, C. (düz.) (22009). Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. (AKDTYK. TDK Yay. 503.)
• Doerfer, G. (1963-1975) Türkische und mongolische Elemente im neupersischen. Unter besonderer Berücksichtigung älterer neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit. 1. Mongolische Elemente im Neupersischen [1963]. 2. Türkische Elemente im Neupersischen: alif bis tā [1965]. 3. Türkische Elemente im Neupersischen: ğīm bis kāf [1967]. 4. Türkische Elemente im Neupersischen (Schluss) und Register zur Gesamtarbeit [1975]. Wiesbaden. (Akademie der Wissenschaften und der Literatur [Mainz]. Veroffentlichungen der Orientalischen Kommission. 16, 19, 20, 21.)
• Edgerton, F. (1953). Buddhist Hybrid Sanskrit Grammar and Dictionary, c. II: Dictionary. New Haven: Yale University Press.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon. Vol. I-II. Wiesbaden: Harrassowitz. (Turcologica 7.)
• GILES, H. A. (1912). A Chinese-English Dictionary. Part I-II. 2. bs. Shanghai/London: Kelly and Walsh.
• Hirakawa, A. (1997). A Buddhist Chinese-Sanskrit Dictionary. Tōkyō: Reiyukai.
• Kara, G. ve P. Zieme (1976). Fragmente tantrischer Werke in uigurischer Übersetzung. Berlin: Akademie-Verlag. (AdW der DDR. ZAGA. SGKAO. BT. 7.)
• Karaayak, T. (2017). Eski Uygurca Abitaki Metinlerinin Sözvarlığı. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Khairullah, H. L. (2015). Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Luġati’t-Türkiyye Çeviri-Fiil İncelemesi. Yayımlanmamış doktora tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2) Giriş-İnceleme-Metin-Dizin. Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Kormuşin, İ., E. Mozioğlu, R. Alimov, F. Yıldırım (2016). Yenisey-Altay-Kırgızistan Yazıtları ve Kâğıda Yazılı Runik Belgeler. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Lessing, F. D. [ed.] (1960). Mongolian-English Dictionary. Bloomington.
• Maue, D. (1996). Alttürkische Handschriften. Teil 1: Dokumente in Brāhmī und tibetischer Schrift. Beschrieben und hrsg. Stuttgart: Steiner. (VOHD. 13, 9.)
• Mirsultan, A. (2010). Die alttürkische Xuanzang-Biographie X. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert. Wiesbaden: Harrassowitz. (Xuanzangs Leben und Werk. 9. VdSUA. 34.)
• Monier-Williams, M. (1899). A Sanskrit-English Dictionary. Oxford: Oxford University Press.
• Mutçalı, S. (2012). Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık.
• Nadalyayev, V. M., D. M. Nasilov, E. R. Tenişev, A. M. Şcerbak (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad: Izdat. Nauka, Leningradskoe Otd. (Akademiya Nauk SSSR. Institut Yazıkoznaniya).
• Oda, J. (2015). A Study of the Buddhist Sūtra called Säkiz Yükmäk Yaruq or Säkiz Törlügin Yarumïš Yaltrïmïš in Old Turkic. Turnhout: Brepols. (BBAW. Akademienvorhaben Turfanforschung. BT. 33.)
• Ölmez, M. (2013). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları (Metin-Çeviri-Sözlük). Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Ölmez, M. ve K. Röhrborn (2001). Die alttürkische Xuanzang-Biographie III. Nach der Handschrift von Leningrad, Paris und Peking sowie nach dem Transkript von Annemarie von Gabain hrsg., übersetzt und kommentiert. Wiesbaden: Harrassowitz. (Xuanzangs Leben und Werk. 7. VdSUA. 34.)
• Orkun, H. N. (1936). Eski Türk Yazıtları I. İstanbul: Devlet Basımevi.
• Özyetgin, A. M. (2001). Ebū Ḥayyān Kitābu’l-İdrāk li Lisāni’l-Etrāk Fiil: Tarihî Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi. Ankara: KÖKSAV. (Tengrim Türklük Bilgisi Araştırmaları Dizisi. 3)
• Radloff, W. (1897). Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, neue Folge, nebst einer Abhandlung von W. Barthold: die historische Bedeutung der alttürkischen Insch-riften. St. Petersburg: Buchdruckerei der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften.
• Röhrborn, K. (1991). Die alttürkische Xuanzang-Biographie VII. Nach der Handschrift von Leningrad, Paris und Peking sowie nach dem Transkript von Annemarie von Gabain hrsg., übersetzt und kommentiert. Wiesbaden: Harrassowitz. (Xuanzangs Leben und Werk. 3. VdSUA. 34.)
• Röhrborn, K. (1996). Die alttürkische Xuanzang-Biographie VIII. Nach der Handschrift von Leningrad, Paris und Peking sowie nach dem Transkript von Annemarie von Gabain hrsg., übersetzt und kommentiert. Wiesbaden: Harrassowitz. (Xuanzangs Leben und Werk. 5. VdSUA. 34.)
• Semet, A. (2005). Lexikalische Untersuchungen zur uigurischen Xuanzang- Biographie. Wiesbaden: Harrassowitz. (Xuanzangs Leben und Werk. 8. VdSUA. 34.)
• Shōgaito, M. (2008). Uighur Abhidharma Texts: A Philological Study. Shuokadoh.
• Shōgaito, M. (2014). The Uighur Abhidharmakośabhāṣya preserved at the Museum of Ethnography in Stockholm. Harrassowitz Verlag: Wiesbaden. (Turcologica. 99)
• Soothill, W. E. ve L. Hodous (1937). A Dictionary of Chinese Buddhist Terms: with Sanskrit and English Equivalents and a Sanskrit-Pali Index. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. (AKDTYK. TDK Yay. 1181.)
• Taş, İ. (2012). “Kutadgu Bilig’de İkilemeler” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 2012/2: 43-95.
• Taş, İ. (2015). Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. (AKDTYK. TDK Yay. 984)
• Tekin, Ş. (1980a). Maitrisimit nom bitig: Die uigurische Übersetzung eines Werkes der buddhistischen Vaibhāṣika-Schule. 1. Transliteration, Übersetzung, Anmerkungen. 2. Analytischer und rückläufiger Index. Berlin: Akademie-Verlag. (AdW der DDR. ZAGA. SGKAO. BT. 9.)
• Tekin, Ş. (1980b). Buddhistische Uigurica aus der Yüan-Zeit. Budapest: Akadémiai Kiadó. (Bibliotheca Orientalis Hungarica. XXVII.)
• Tekin, T. (1968). A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington: Indiana University.
• Tekin, T. (1988). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (AKDTYK. TDK Yay. 540.)
• Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Ankara: Simurg. (Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi. 13)
• Tekin, T. (2000). “Ana Türkçe’de z’leşme ve s’leşme”, XIII. Dilbilim Kurultay Bildirileri 13-15 Mayıs 1999: 1-12. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tezcan, S. (1974). Das uigurische Insadi-Sūtra. Berlin: Akademie-Verlag. (AdW der DDR. ZAGA. SGKAO. 6. BT. 3.)
• Thomsen, V. (1896 [2002]) Orhon Yazıtları Araştırmaları: [1] Orhon ve Yenisey Yazıtlarının Çözümü İlk Bildiri; [2] V. Thomsen Tarafından Çözülmüş Orhon Yazıtları; [3] Yenisey Yazıtlarındaki İyi Değerlendirilmemiş Bir Harf; [4] Turcica. (çeviren ve yayım hazırlayan: Vedat Köken), Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. (AKDTYK. TDK Yay. 815.)
• Tıbıkova, L. N., İ. A. Nevskaya, M. Erdal (2012). Katalog Drevnetyurkskih Runiçeskih Pamyatnikov Gornogo Altaya. Gorno-Altaysk.
• Tokyürek, H. (2018). Altun Yaruk Sudur VI. Tegzinç (Karşılaştırmalı Metin Yayını). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. (AKDTYK. TDK Yay. 1268. Eski Uygurca Kütüphanesi. 8)
• Türk Dil Kurumu (1972). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü VI, Ankara.
• Türk Dil Kurumu (1974). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü VII, Ankara.
• Uçar, E. (2009). Altun Yaruk Sudur V. Kitap Berlin Koleksiyonundaki Fragmanların Transliterasyonu ve Transkripsiyonu Açıklamalar ve Dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dünyası Araştırmaları Ana Bilim Dalı, Türk Dili ve Lehçeleri Bilim Dalı, İzmir.
• Uçar, E. (2013). Uygurca Altun Yaruk Sudur, IX. Kitap. Diplomatik Neşir Usûlüyle Yayını, Tercüme Açıklamalar ve Dizin. İzmir: Dinazor Kitabevi Yayınları.
• Uzunkaya, U. (2017). Son Dönem Budist Uygur Edebiyatından İki Örnek (Metin-Çeviri-Açıklamalar-Dizin). Yayımlanmamış doktora tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensitüsü, İstanbul.
• Wilkens, J. (2007). Das Buch von der Sündentilgung. Edition des alttürkisch-buddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig. Teil 1. [Vorwort, Einleitung, Edition]. Teil 2. [Glossar, Transliterationen, Tafeln]. Turnhout: Brepols. (BBAW. Akademienvorhaben Turfanforschung. BT. 25, 1 ve 2.)
• Wilkens, J. (2016). Buddhistische Erzählungen aus dem alten Zentralasien. Edition der altuigurischen Daśakarmapathāvadānamālā. Teil 1. [Vorwort, Einleitung, Siglen der Handschrift und Konkordanzen, Edition]. Teil 2. [Edition, Faksimiles] Teil 3. [Glossar, Transliterationen, Abkurzungen, Literaturverzeichnis]. Turnhout: Brepols. (BBAW. Akademienvorhaben Turfanforschung. BT. 37, 1, 2 ve 3.)
• Yıldırım, F. (2017). Irk Bitig ve Orhon Yazılı Metinlerin Dili. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. (AKDTYK. TDK Yay. 1244. Eski Uygurca Kütüphanesi. 7)
• Yüce, N. (1993). Ebu’l-Ḳāsım Cārullah Maḥmūd bin ʿOmar bin Muḥammed bin Aḥmed ez-Zamaḫşarī el-Ḫvārizmī. Mukaddimetü’l-Edeb Ḫvārizm Türkçesi İle Tercümeli Şuşter Nüshası. Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Ankara. (AKDTYK. TDK Yay. 535.)
• Zieme, P. (1977). “Drei neue uigurische Sklavendokumente”, Altorientalische Forschungen 5: 145-170.
• Zieme, P. (1984). “Zur Verwendung der Brāhmī-Schrift bei den Uiguren (Anhang: Ein uigurischer Neujahrssegen)”, Altorientalische Forschungen 11/2: 331-346.
• Zieme, P. (2005). Magische Texte des uigurischen Buddhismus. Mit 208 Abbildungen auf 97 Tafeln. Turnhout: Brepols. (BBAW. Akademienvorhaben Turfanforschung. BT. 23.)
• Zieme, P. (2015). Altuigurische Texte der Kirche des Ostens aus Zentralasien. Piscataway, NJ: Gorgias Press. (Georgias Eastern Christian Studies. 41)
• Zieme, P. ve G. Kara (1979). Ein uigurisches Totenbuch. Nāropas Lehre in uigurischer Übersetzung von vier tibetischen Traktaten nach der Sammelhandschrift aus Dunhuang, British Museum Or. 8212 (109). Budapest. (BOH. 22) [aynı zamanda Wiesbaden’da yayımlandı (AF. 63.)]