Filistin ve Gazze Bağlamında Osmanlı ve Kapitalist İktisat Paradigmalarının Orta Doğu’ya Yansımaları

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: Filistin Özel Sayısı, 203 - 222, 28.02.2025

Oktay Aktürk

https://doi.org/10.31592/aeusbed.1602148

Öz

Günümüz Ortadoğu’sunu teşkil eden Filistin, Suriye ve diğer devletlerin yaşadığı siyasi ve iktisadi sorunların anlaşılması bu bölgenin tarihsel gelişimini tahlil etmeyi gerektirir. Bölgede yaklaşık 400 yıl hakimiyet kurmuş olan Osmanlı İmparatorluğu ile Batı kapitalizminin dayandığı iktisat paradigmasının anlaşılması yapılacak tahlilin de isabetliliğini arttıracaktır. Bu çalışmada öncelikle Osmanlı ekonomisinin dayandığı iktisat paradigmasının bölgenin iktisadi ve siyasi yapısına yansıması incelenmiştir. Batı kapitalizminin çevre ülkelere yansıması ve sömürgeci anlayışının tahlili de sömürgeci devletlerin19. yüzyıl sonrası Ortadoğu’ya yaklaşımlarının tespiti amacıyla ele alınmıştır. Her iki iktisat paradigması da dış dünyaya yansıyan veçheleri nispetinde yapısal ve iktisadi dünya görüşleri bağlamında değerlendirilmiştir. Çalışmada Batı kapitalizminin diğer ülkelerle ilişkisi bağımlılık teorisi ekseninde incelenirken, çevre ülkelerde nasıl bir tahribat doğurduğu ve bu tarihsel tecrübenin Osmanlı İmparatorluğu’nun zayıflamasıyla biçim değiştirerek Ortadoğu’ya nasıl sirayet ettiği, bugünkü siyasal ve insani dramın arkasında da kapitalist çıkarların yattığı gerçeği ortaya konulmuştur. Bu bağlamda Filistin topraklarında suni bir biçimde kurulan İsrail’in de aslında Batı kapitalizminin sömürgeleştirme tecrübesinin bir yansıması ve Yahudi kökenli uluslararası sermayenin bir koalisyonu olduğu iddiası ileri sürülmektedir. Ortadoğu’nun eski çağlardan beri ticaret yollarının önemli bir kavşak noktası oluşu ve günümüzde başta petrol olmak önemli düzeyde enerji kaynaklarını ve enerji geçiş güzergahlarını barındırması Batılı kapitalistlerin politik tavırlarının belirleyicisi olmuştur. Bu kapitalist zihniyet anlaşılmadan ve aşılmadan Ortadoğu’nun problemlerinin giderilmesi mümkün gözükmemektedir. Çalışmada karşılaştırmalı tarihsel analiz metodu kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kapitalizm, Osmanlı iktisadı, sömürgecilik, Ortadoğu, Filistin, Suriye

Kaynakça

• Baran, P. (1962). The political economy . Palo Alto, CA: Pelican Books. Bozpinar, C. (2023). Osmanlı klasik döneminde ticaret: iktisadi zihniyet. Alanya Akademik Bakış Dergisi, 7(2), 613-627.
• Bulut, M. (2021). Osmanlı dünyası ve Batı ekonomisi. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Cem, İ. (1999). Türkiye'de geri kalmışlığın tarihi. İstanbul: Can Yayınları.
• Deniz, Ş. (2012). Orta Doğu'nun yeniden inşasının yapı bozumu: Büyük Orta Doğu projesi üzerine bir analiz. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5(20), 168-183.
• Diamond, J. (2010). Tüfek, mikrop ve çelik - insan topluluklarının yazgıları. (Ü. İnce, Çev.) Ankara: TÜBİTAK.
• Dikkaya, M., Adem, Ü. ve Deniz, Ö. (2018). Osmanlı'dan günümüze Türkiye'nin iktisadi tarihi. Ankara: Savaş Kitabevi.
• Dinler, Z. (2014). Bölgesel iktisat. Bursa: Ekin Kitabevi.
• Dowd, D. (2013). Kapitalizm ve kapitalizmin iktisadı. (C. Gerçek, Çev.). İstanbul: Yordam Kitap.
• Ekincikli, M. (2016, 4-7 Mayıs). 1950’li yıllarda Türkiye’nin Orta Doğu siyaseti (Bağdat Paktı bağlamında). 2. Uluslararası Orta Doğu Sempozyumu, Kırıkkale Üniversitesi, Kırıkkale. https://kodamer.kku.edu.tr/Idari/Sayfa/Index?Sayfa=Sempozyumlar&AspxAutoDetectCookieSupport=1 adresinden 20.12.2024 tarihinde erişilmiştir.
• Emrence , C. (2016). Osnıanlı Orta Doğu'sunu yeniden düşünmek. (G. Güven, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• et-Temîmî, A. (1999). XVI. yüzyılda Kuzey Afrika’daki Osmanlı- İspanyol mücadelesinin dini arka planı. İslami Araştırmalar Dergisi, 12(2), 179-189.
• Ferro, M. (2002). Sömürgecilik tarihi. (M. Cedden, Çev.) Ankara: İmge Kitabevi.
• Fidan, M. ve Kuzucu, S. (2022). Doğu Akdeniz insanlık için neden her zaman önemli olmuştur. Uluslararası Ekonomi Ve Siyaset Bilimleri Akademik Araştırmalar Dergisi, 6(15), 62-78. doi: https://doi.org/10.58202/joecopol.1181737
• Frank, A. G. and Gills, B. (2006). The 5,000-year world system: An interdisciplinary introduction. A. G. Frank and B. Gills (Ed.), The world system: Five hundred years or five thousand? in (pp. 3-55). New York: Routledge.
• Genç , M. (2010). Osmanlı İmparatorluğu'nda devlet ve ekonomi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Gençoğlu, A. (2012). Kapitalizmin temel nitelikleri açısından emeğin konumu. HAK-İŞ Uluslararası Emek ve Toplum Dergis, 1(1), 98-116.
• Gündüz, A. (2016). Sömürgecilik kavramı ve sömürgeci devletlerin uyguladıkları taktikler. Tarih Okulu Dergisi (TOD)(25), 763-784.
• Güran, T. (2011). İktisat tarihi. İstanbul: Der Yayınları.
• Habermas, J. (1981). The theory of communicative action: Lifeworld and system : a critique of functionalist reason. Boston: Beacon.
• Hamitoğulları, B. (1982). Çağdaş iktisadi sistemler: Sütrüktürel ve doktrinal bir yaklaşım. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları .
• Harari, Y. (2014). Sapiens: A brief history of humankind. London: Vintage Books.
• Huberman, L. (1968). Man’s worldly goods: The story of the wealth of nations. New York: Monthly Review Press.
• İnalcık, H. (2004). Osmanlı İmparatorluğu'nun ekonomik ve sosyal tarihi (Cilt 1). (H. Berktay, Çev.). İstanbul: Eren Yayıncılık.
• İnalcık, H. (2011). Osmanlı idare ve ekonomi tarihi. İstanbul: İSAM Yayınları.
• İnalcık, H. (2012). Osmanlı döneminde Balkanlar tarihi üzerinde yeni araştırmalar. Ankara Üniversitesi Güneydoğu Avrupa Çalışmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Dergisi, 1(1), 1-10.
• İnalcık, H. ve Özel, O. (1988). Tarihî perspektif içinde Arab-Türk ilişkileri (1260-1914). Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 3, 205-2014.
• Küçükkalay, A. (2005). Osmanlı'da kapitalizmin gelişememesi tartışmaları üzerine eleştirel bir deneme. İslami Araştırmalar Dergisi, 18(4), 453-462.
• Mann , M. (1992). States, war and capitalism: Studies in political sociology. Oxford: Blackwell Publishers .
• Mantran, R. (1995). XVI-XVIII. yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu. Ankara: İmge Kitabevi.
• Mayer, T. (2017). Militarism and monopoly capitalism. Retrieved from https://mronline.org/2017/08/01/militarism-and-monopoly-capitalism/ in 12 10, 2024.
• Mütercimler, E. (2022). Coğrafi keşifler. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Nelson, J. (2011). Hayatımızdaki ekonomi. (D. Kizen, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Onur, Y. B. (2023). Osmanlı Devleti’ nin iktisadi olarak gerileme sebepleri – Geliri tabana yayma uygulamalarının sürece olan etkilerinin değerlendirmesi. Uluslararası Sosyal ve Ekonomik Çalışmalar Dergisi, 4(2), 200-2024.
• Öztürk, M. (2010). Arap ülkelerinde Osmanlı idaresi. History Studies, Orta Doğu Özel Sayısı, 325-351.
• Öztürk, M. (2016). Osmanlı mîrî rejiminin Suriye ve Irak’ta uygulanmasının sonuçları. Gazi Akademik Bakış, 9(18), 1-15.
• Pamuk, Ş. (2010). Osmanlı Türkiye iktisadi tarihi 1500-1914. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Quataert, D. (2017). Osmanlı Devleti’nde Avrupa iktisadi yayılımı ve direniş (1881-1908). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Quataerti , D. (2005). The Ottoman Empire, 1700–1922. New York: Cambridge University Press.
• Rodinson, M. (1973). Islam and capitalism. New York: Pantheon Books . Sayar, A. G. (2008). Osmanlıdan 21. yüzyıla ekonomik, kültürel ve devlet felsefesine ait değişmeler. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Sayar, A. G. (2009). Osmanlı iktisat düşüncesinin çağdaşlaşması. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Sevinç, N. (1992). Osmanlı'nın yükselişi ve çöküşü. İstanbul: Burak Yayınevi.
• Sombart, W. (2016). Yahudiler ve modern kapitalizm. (S. Gürses, Çev.) İstanbul: Küre Yayınları.
• Şenel, A. (2024). Irk-ırkçılık-sömürgecilik-emperyalizm ve sınıf bağlantıları. Toplum ve Hekim, 39(3), 165-183. Tabakoğlu, A. (2010). Türkiye iktisat tarihi. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Tabakoğlu, A. (2016). Osmanlı mali tarihi. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Tuğluca, M. (2014). Osmanlı hukukunun yeniden üretiminde Balkan fetihleri ve istimâlet politikası. Studies of The Ottoman Domain, 4(6), 21-38.
• Ülgener, S. (2006). İktisadi çözülmenin ahlak ve zihniyet dünyası. İstanbul: Derin Yayınları.
• Wallerstein , I. (1979). Ottoman Empire and capitalist world-economy: Some questions for research. Review (Fernand Braudel Center), 2(3), 389-398.
• Wallerstein, İ. (2006a). World system versus world-systems. A. G. Frank and B. Gills (Ed.), The world system: Five hundred years or five thousand? in (pp. 292-296). New York: Routledge.
• Wallerstein, I. (2006b). World-systems analysis. Durham: Duke University Press. Weber, M. (2005). The Protestant ethic and the spirit of capitalism. (T. Parsons, Çev.). New York: Routledge.