HANEFÎLERDE MÜFTÂBİH GÖRÜŞÜN KEYFİYETİ

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 13, 277 - 301, 31.12.2023

Emel Kahriman

Öz

Gerek naslar gerek insan doğası ve sosyolojik koşullardaki çeşitlilik, içtihad ehli fakihlerin hukukî birçok mevzuda görüş ayrılığına düşmelerine sebebiyet vermiştir. Söz konusu ayrılık yalnızca fıkıh mezhepleri dâhilinde olmayıp aynı mezhebe müntesip fukahâ içerisinde de vuku bulmuştur. Hanefîlerde de Ebû Hanîfe ve ona tâbî olan imamların fıkhî meselelerde, ekseriyetle görüş ayrılıklarına düştükleri âşikar bir husustur. Fıkıh mezhepleri ve mezhep içerisinde meydana gelen bu görüş ayrılıkları, her ne kadar İslam Âlimlerinin bazıları tarafından rahmet olarak değerlendirilse de İslam hukukunda güvenlik ve istikrar açısından birçok sorunu beraberinde getirmektedir. Dolayısıyla Fukahânın fetva verirken olması muhtemel veya karşılaşılan problemlerin çözümüne kaynaklık etmesi bakımından, mezhep içi tercih yöntemine başvurması elzem bir durumdur. Bu bağlamda herhangi bir fıkhî meselenin hükmüne ulaşabilmek ve mezhep içerisinde müftâbih görüşü saptamak adına muhtasar, şerh ve hâşiye türünden eserler kaleme alınmıştır. Bu çalışmada râcih (kendisiyle fetva verilecek) görüş belirlenirken dikkat edilmesi gereken birtakım usûl kâideleri, konu hakkında yazılan kitaplar , fakihlerin ittifak ve ihtilafları halinde mezhep içerisinde tercih edilen kavlin neye göre belirleneceği, Hanefî mezhebi özelinde irdelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Hanefî Mezhebi, Müftâbih, Râcih, Fetvâ

The Affordable Opınıon In The Hanafıs

Öz

The diversity of scriptures, human nature and sociological conditions caused the jurists with ijtihad to differ on many legal issues. The separation in question was not only within the sects of fiqh, but also occurred within the fuqaha of the same sect. It is obvious that among the Hanafis, Abu Hanifa and the imams who followed him often disagreed on fiqh issues. Although these differences of opinion within the fiqh sects and sects are considered as mercy by some of the Islamic scholars, they bring along many problems in terms of security and stability in Islamic law. Therefore, it is essential for the fuqaha to resort to the method of preference within the sect in order to be a source for the solution of possible or encountered problems while issuing fatwas. In this context, works such as concise, commentary and annotation have been written in order to reach the verdict of any fiqh issue and to determine the muftabih view within the sect. In this study, some procedural rules that should be considered while determining the preferred opinion (with which a fatwa will be given), the books written on the subject, the way in which the preferred qawl in the sect will be determined in case of alliances and disputes among the jurists, has been tried to be examined in the Hanafi sect.

Anahtar Kelimeler

Fıqh, Hanafı Sect, Muftabıh, Preference, Fatwa

Kaynakça

• Abdulaziz Buhârî, Alâüddin Abdülaziz b. Ahmed b. Muhammed el-Buhârî. Keşfü’l-esrâr’an Usûli Fahri’l-İslâm el-Pezdevî. 4 Cilt. Beyrût: Dâr’ül-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Ali Muhammed İbrahim Ahmed, Ahmed Ali-el-Hindî Ali b. Muhammed İbrahim. el-Mezhebînde’l-Hanefiyye-el-Mâlikiyye-el-Şâfiyye-el Hanbeliyye. Kuveyt: Vizâretü’l Evkâf ve’ş- Şü’ûnü’l- İslamiyye, 1433/2012.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslamiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen, 1390/1970.
• Buhânüşşerîa, Mahmud b. Ubeydullah b. Muhammed Ebu’l-Hâc Buhânüşşerîa. el-Vikâye. 1 Cilt. Amman: Müessesetü’l-Verrâk, 1427/2006.
• Calder, Norman. “İbn Âbidîn'in Ukûdü Resmi'l-Müftî Adlı Risâlesi”. çev. Şenol Saylan. Usûl 2 (Temmuz-Aralık 2004),189-208. http://isamveri.org/pdfdrg/D02671/2004_2/2004_2_CALDERN.pdf
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî el- Cessâs. el-Fusûl fi’l-Usûl. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâretü’l Evkâf ve’ş- Şü’ûnü’l- İslamiyye, 1415/1994.
• Cevherî, Ebû Nâsır İsmail b. Hammâd el- Farabî Cevherî. es-Sıhâh. thk. Muhammed Tâhir. 1 Cilt. Kâhire: Dâru’l Hadis, 1430/2009.
• Ebû Zehre, Muhammed. Ebû Hanîfe. çev. Osman Keskioğlu. Ankara: DİB yayınları, 2002.
• Ebû Zehre, Muhammed. Usûlü’l-fıkh. b.y.: Dârûl-Fikri’l-Arabî, ts.
• Ebu’l-Hüseyn El-Basrî, Muhammed b. Ali b. Tayyip Ebu’l Huseyn el- Basrî. Kitâbü’l Mu’temed fi usûli’l fıkh. nşr. Muhammed Hamîdullah. 2 Cilt. Dımaşk: y.y., 1384/1964.
• Emîr Pâdişah, Muhammed Emîn b. Mahmûd el-Hüseynî el-Buhârî el-Mekkî. Teysîru’t-Tahrîr. 4 Cilt. bs.: y.y., t.s.
• Ensârî, Abdül’alî Muahmmed b. Nizâmüddin Ensârî. Fevâtihu’r-rahamût Şerhu Müsellemü’s-sübût. 2 Cilt. Bulak: y.y., 1322/1904. (Gazzâlî ' nin Mustasfâsı ile birlikte).
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî et-Tûsî. el-Mustasfâ mîn ilmi’l-usûl. 2 Cilt. Bulak: y.y., 1364/1945. (Nizamüddîn el-Ensârî'nin Fevâtihu'r-rahamût'u ile birlikte).
• Halebî, İbrâhîm b. Muhammed b. İbrâhîm el-Halebî. Mülteka’l-Ebhur. 1 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.s.
• Haskefî, Alâüddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed el-Haskefî ed-Dımaşkī. ed-Dürrü’l-muhtâr. thk. Adil Ahmed Abdulmevcûd vd., 1 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1424/2003. (İbn Âbidîn’in Reddü’l-muhtar’ı ile birlikte).
• Heyto, Muhammed Hasan. Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf eş-Şîrâzî. et-Tebsıra fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Hasan Heyto. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1403/1983.
• Hudârî, Muhammed b. Afîfî el- Bâcûrî el- Hudârî. Târîhu’t-teşrî’i’l-İslamî. Lübnan: Dâr’ul Ma’rife, 13900/1970.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkī. Şerhu’l-Manzûme el-Müsemmât i ukûdi resmi’l-müftî. b.s.: y.y., 1396/1976.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkī. Reddü’l-muhtâr. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud vd. 1 Cilt. Riyad: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1424/2003.
• İbn Akîl, Ebü’l-Vefâ Alî b. Akīl b. Muhammed b. Akīl el-Bağdâdî. el-Vâzıh fî usûli’l-fıkh. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 1 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r Risâle, 1420/1999.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn (Şerefüddîn) Kāsım b. Kutluboğa b. Abdillâh es-Sûdûnî el-Cemâlî el-Mısrî Kasım b. kutluboğa. et-Tashîh ve’t-tercih alâ Muhtasar’il-Kudûrî. thk. Ziyâ Yunus. Beyrût: Dâr’ül-Kütübi’l-İlmiyye, 1423/2002.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn (Şerefüddîn) Kāsım b. Kutluboğa b. Abdillâh es-Sûdûnî el-Cemâlî el-Mısrî Kasım b. kutluboğa. Mûcebâtü’l-ahkâm ve vâkı’ atü’l-eyyâm. Bağdat: Matbaatü’l-İrşâd, 1403/1983.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî İbn Manzûr. Lisânü’l-Arab. nşr. Ahmed Fâris. 2 Cilt. Beyrût: Dâr-u Sader, 1300/1883.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî İbn Nüceym. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. thk. Zekeriyya Umeyrât. 6 Cilt. Beyrût: Dâr’ül-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. et-Tahrîr. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü Mustafa el-Hâlebî, 1351/1932. (Emir Padişaîn Teysîru't-Tahrîr'i ile birlikte).
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. Fethu’l-kadîr. thk. Abdurrezzâk Gâlip el-Mehdî. 7 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1424/2003.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. et-Tahrîr. 2 Cilt. Kâhire: Mektebetü Mustafa el-Hâlebî, 1351/1932. (Emir Padişah'ın Teysîru't-Tahrîr'i ile birlikte).
• İbnü’n-Neccâr, Ebû Bekr (Ebü’l-Beka) Takıyyüddîn Muhammed b. Ahmed b. Abdilazîz el-Fütûhî. Şerhu’l-Kevkebi’l-münîr. thk. Muahmmed Zuhaylî vd., 4 Cilt. Riyad: mektebetü’l Abîkân, 1414/1993.
• İlîş, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Muhammed İlîş el-Mısrî. fethu’l-aliyyi’l-Mâlik fi’l-fetvâ’alâ mezhebi’l-İmâm Mâlik. 1 Cilt. Beyrût: Dâr’ul Ma’rife, t.s.
• Kâdîhan, Ebu’l- Mehâsin Fadreddin Hasan b. Mansur el- Özcendî el- Ferğanî. Fetâvâ-yı Kâdîhân. thk. Sâlim Mustafa el-Bedrî. 1 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1430/2009.
• Karadâvî, Yûsûf. el-İctihad fi şerî’ati’l-İslâmiyye. Kuveyt: Dâru’l-Kalem, 1417/1996.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî el-Karâfî. el-İhkâm fî temyîzi’l-fetâvâ’ ani’l-ahkâm ve tasarrufâti’l-kâdî’ani’l-imâm. thk. Abdülfettah Ebû Gudde. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslamiyye, 1416/1995.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed el-Kâsânî. Bedâ’i’u’s-sanâ’î’ fî tertîbi’ş-şerâ’î. thk. Alî Muhammed Muâz vd. 9 Cilt. Beyrût: Dâr’ül-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Kaya, Eyyüp Said. "Mâlikî Mezhebi". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/519-535. Ankara: TDV Yayınları, 2003. https://islamansiklopedisi.org.tr/maliki-mezhebi
• Kelvezânî, Ebü’l-Hattâb Mahfûz b. Ahmed b. el-Hasen el-Kelvezânî el-Bağdâdî. et-Temhîd fî usûli’l-fıkh. thk. Müfîd Muhammed Ebû Amşe. 4 Cilt. Cidde: Dârü’l-Medenî, 1405/1985.
• Kur’ân Yolu. Erişim1 Haziran 2023. https://kuran.diyanet.gov.tr/Tefsir
• Leknevî, Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed Emînillâh es-Sihâlevî el-Leknevî. en-Nâfi’u’l-Kebîr limen yutâli’u’l-Câmi’a’s-sagîr. 3 Cilt. Pakistan: İdâretü’l-Kur’a’n ve’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, 1419/1998.
• Leknevî, Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed Emînillâh es-Sihâlevî el-Leknevî. et-Ta’lîkâtü’s-seniyye’ale’l-Fevâidi’l-behiyye. thk. Muhammed Bedreddin Ebû Firâs. Beyrut: Dâr’ul Ma’rife, t.s.
• Mercânî, Ebü’l-Hasen Şihâbüddîn Hârûn b. Bahâiddîn b. Sübhân el-Kazanî el-Mercânî. Nâzûrâtü’l-hak fî farziyyeti’l-işâ ve inlem yeğib eş-şafak. Kazan: Matbaa-i Hizâne, 1287/1870.
• Mergînânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergānî el-Mergīnânî. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. thk. Sâid Bektâş. 5 Cilt. Medîne: Dâru-sirâc, 1440/2019.
• Murteza Bedir, Buhara hukuk okulu. İstanbul: İsam yayınları, 2014
• Mutî’î, Muhammed Bahît el-Mutî’î. Risâletün fî beyâni’l-Kütübi’l-letî yu’avvelü’aleyhâ. Dımaşk: Dâru’l-Kâdirî, 1429/2008.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî en-Nevevî. Kitâbü’l-Mecmû’ şerhu’l-Mühezzeb. thk. Muhammed Necîb el-Mutî'î. 1 Cilt. Cidde: Mektebetü’l-İrşad, t.s.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî en-Nevevî. Ravzatü’t-tâlibîn. thk. Adil Ahmed Abdulmevcûd vd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Âlemi’l-Kütüp, 1424/2003.
• Osmânî, Muhammed Tâkî. Usûlü’l-ifta ve âdâbühâ. Kirtâşî: Mektebetü Meârifi’l-Kurân, 1422/2011.
• Özen, Şükrü. “Tercih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 12 Temmuz 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/tercih
• Pezdevî, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslâm Alî b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm el-Pezdevî. Usûl. nşr. Abdullah Mahmud Muhammed. 4 Cilt. Beyrût: Dâr’ül-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997. (Abdülaziz el-Buhârinin Keşfü'l-esrâr'ı ile birlikte).
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî. el-Mahsûl fî’ilmi usûli’l-fıkh. thk. Câbir Feyyâz el-Alvânî. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r Risâle, t.s.
• Remlî, Hayreddin b. Ahmed b. Ali el- Eyyûbî el- Uleymî el- Fârûkî. el-Fetâvâ’l- Hayriyye li nef’i’l- beriyye. 1 Cilt. b.s.: y.y., 1300/1883.
• Sadruşşehîd, Ebû Hafs Hüsâmüddîn es-Sadrü’ş-şehîd Ömer b. Abdilazîz b. Ömer b. Mâze el-Buhârî. Şerhu Edebi’l-kâdî li’l-Hassâf. thk. Muhyî Hilâl es-Serhân. 1 Cilt. Bağdat: Matbaatü’l-İrşâd, 1397/1977.
• Serâhsî, Eb’u Bekr Muhammed b. Ahmed es- Serâhsî. Usûlü’s Serahsî. thk. Ebû’l- Vefâ el- Efgânî. 1.Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1414/1993.
• Sübkî, Ebü’l-Hasen Takıyyüddîn Alî b. Abdilkâfî b. Alî b. Temmâm es-Sübkî. Fetâva’s-Sübkî. 2 Cilt. Beyrût: Dâr’ul Ma’rife, t.s.
• Şahin, Osman. İslam Hukukunda Fetva Usûlü. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî eş-Şâtıbî el-Gırnâtî, el-Muvâfakât fî usûli’ş-Şerî’a. thk. Abdullah Dıraz. 4 Cilt. bs.: y.y. t.s.
• Şehrezûrî, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî. Edebü’l-müftî ve’l-müsteftî. thk. Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkadir. b.y.: Mektebtü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1406/1986.
• Şeyh Bedreddin, Câmi’u’l-füsûleyn. Kâhire: el-Matbaatü’l-Ezheriyye, 1300/1883.
• Şeyhîzâde, Abdurrahman b. Muhammed. Mecma’u’l-enhur fi şerhi Mülteka’l-ebhur. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1419/1998.
• Tahtâvî, Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl ed-Dûkātî et-Tahtâvî. Hâşiye’ ale’d-Dürri’l-muhtâr. 1 Cilt. Beyrût: Dâr’ul Ma’rife, 1395/1975.
• Tarsûsî, Ebû İshâk Necmüddîn İbrâhîm b. Alî b. Ahmed et-Tarsûsî. Enfe’u’l-vesâil ilâ tahrîri’l-mesâil. thk. Ramazan Seyyid. 3 Cilt. Beyrût: Dâr’ul-Ta’limiyye, 1413/1992.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid et-Tehânevî el-Fârûkī Tehânevî. Keşşâfü ıṣṭılâḥâti’l-fünûn ve’l-ʿulûm. nşr. Refik el-Acem vd. 1 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1417/1996.
• Uğur, Seyit Mehmet. Hanefilerde Mezhep İçi Tercih Ve Usûlü. İstanbul: İfav, 2019.
• Ûşî, Ebû Muhammed Sirâcüddîn Alî b. Osmân b. Muhammed b. Süleymân et-Teymî eş-Şehîdî el-Fergānî el-Ûşî. el-Fetâvâ’s-Sirâciyye. thk. Muhammed Osman el-Büstevî. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1432/2011.
• Velvâlicî, Ebü’l-Feth Zahîrüddîn Abdürreşîd b. Ebî Hanîfe b. Abdirrezzâk el-Velvâlicî. el-Fetâvâ’l-Velvâliciyye. thk. Midad b. Musa. 4 Cilt. Beyrût: Dâr’ül-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.