KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE ŞÜTÜR-İ ÇARH İLE AVESTA’YA YOLCULUK

Yıl 2018, Cilt: 2 Sayı: 4, 172 - 186, 31.12.2018

Mustafa Kılıc

https://doi.org/10.34083/akaded.482709

Öz

Klasik
Türk şiiri günümüzden hayli uzak bir edebî geleneğin ürünüdür. Bu şiir
geleneğini anlama ve anlamlandırma gayretlerinin başında da metin şerhi
gelmektedir. Kullanılan yöntem ne olursa olsun, metni anlamlandırma çalışmalarının
ilk basamağı şiir metninde geçen kelime kadrosunun dökümüdür. Şiirde geçen tüm
kelimelerin anlamları ve hangi hayalleri barındırdığı bilinmeden o metnin anlaşılması
mümkün değildir. Bu sebeple, Klasik Türk şiirinin az sözle çok şey anlatan
yapısı ve şairlerin iki mısraa sığdırdıkları kültürel birikimler, inanışlar,
tasavvurlar, mitolojik anlatılar köken araştırmasını zorunlu kılar.

Bu çalışmada
klasik Türk şiirinde geçen “üştür-i gerdûn” ve “şütür-i çarh” tamlamaları ile eski
kültürlerin inanç sistemleri ve mitolojilerinde yer alan uçan/kanatlı deve
tasavvurları arasındaki ilişki sorgulanacaktır. Bugünkü Türkçe’ye “feleğin
devesi” olarak aktarılan ancak ifade ettiği anlam belli olmayan “üştür-i gerdûn”
ve “şütür-i çarh” tamlamaları, felek ve deve sembolizmi içinde yorumlanacak ve
mitoslarda yer alan, gökyüzündeki tanrıların bineği olan devenin, klasik Türk
şiirindeki benzetmelik ilgisi ve kökeni, mitolojinin süzgecinden geçerek kazandığı
anlam ve hayallere işaret edilecektir.

Anahtar Kelimeler

deve, üştür-i gerdûn, şütür-i çarh, mitoloji, klasik Türk edebiyatı

Kaynakça

• Ahmed Bîcan (1973). Envâru’l-Âşikîn. (sad. Ahmet Kahraman). C.III. İstanbul: Tercüman Yayınları.
• Alpay Tekin, Gönül (2017). Hayat Ağacı. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• And, Metin (2008). Minyatürlerle Osmanlı-İslâm Mitologyası. İstanbul: YKY Yayınları.
• Blavatsky, Helena Petrovna (1910). The Secret Doctrine Vol II. Chicago.
• Cirlot, Juan Eduardo (1971). Dictionary of Symbols. New York: Philosophical Library.
• Cooper, J. C. (1978). An Illustrated Encyclopaedia of Traditional Symbols. London: Thames and Hudson Press.
• Çatıkkaş, Mehmet Ata (2008). Şiirimizin Beyitler ve Mısralar Sözlüğü. İstanbul: Sütun Yayınları.
• Onay, Ahmet Talat (2000). Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü : Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı. (Hzl. Cemal Kurnaz). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Çeşmeli, İbrahim (2014). “Sogd Sanatında Bazı Zoomorfik Atribüler”. Art-Sanat, no.2.
• Çoruhlu, Yaşar (1995). “Türk Sanatında Görülen Deve Figürlerinin Sembolizmi”, Türk Kültürü Araştırmaları Prof.Dr. Oktay Aslanapa’ya Armağan, Yıl XXXI / 1-2. Ankara.
• Çoruhlu, Yaşar (2002). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Çoruhlu, Yaşar (2014). Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi. Konya: Kömen Yayınları.
• Dell, Christopher (2014). Mitoloji: Hayali Dünyalara Eksiksiz Rehber. İstanbul: YKY.
• Erhat, Azra (2010). Mitoloji Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Grımal, Pierre (2007). Mitoloji Sözlüğü Yunan ve Roma. (Çev. Sevgi Tamgüç). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Johns, Catherine (2008). “Kültürlerde ve İnançlarda Köpek - Yaşamın ve Ölümün Bekçileri”. P Dünya Sanatı Dergisi: Köpek ve Sanat. S.49.
• Kaya, Bülent (2008). Divan Şiirinde At. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Kayabaşı, Bekir (1991). Taşlıcalı Yahya Bey ve Gülşen-i Envâr (İnceleme-Metin). Yüksek Lisans Tezi. Malatya: İnönü Üniversitesi.
• Korkmaz, Mehmet (2010). Zerdüşt Dini İran Mitolojisi. Ankara: Alter Yayınları.
• Mütercim Asım (2009). Burhân-ı Katı. Ankara: TDK Yayınları.
• Odunkıran, Fatih ; Alpaydın, Bilal (2014). “Kalem Olsun Eli Ol Kâtib-i Bed-tahrîrin Yahut Lügat-ı Cûdî’de Yer Alan Manzum Şevâhid Üzerine”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 13. İstanbul. s. 167-210.
• Omerxalis, Xanna (2012). Avesta: Zerdüştilerin Kutsal Metinleri. (çev. Fahriye Adsay; İbrahim Bingöl). İstanbul: Avesta Yayınları.
• Ögel, Bahaeddin (2010). Türk Mitolojisi, II. Cilt. Ankara: Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları.
• Önkal, Ahmet; Bozkurt, Nebi (1994). “Deve”, TDV İslam Ansiklopedisi, I-XXXIV, İstanbul.
• Öztürk, Özhan (2009). Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Ankara: Phoenix Yayınları.
• Öztürk, Özhan (2016). Dünya Mitolojisi. Ankara: Nika Yayınevi.
• Ritter, Helmut (2011). Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi. İstanbul Ayrıntı Yayınları.
• Sazak, Gözde (2013). “Varahşa Sarayı Duvar Resimleri”. Tarih Dergisi, Sayı 57. İstanbul. s. 1-23.
• Sazak, Gözde (2014). "Arkeolojik Bulgular Üzerinden Türk Hükümdarının Kutsal Eşyaları ". Türk Tarihinde Lider ve Liderlik Anlayışı. İstanbul: Kitabevi. s.13-32.
• Sefercioğlu, Nejat (2001). Nev’i Divanı’nın Tahlili. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Selçuk, Bahir (2012). “Klasik Türk Şiirinde Ceres (Çan/Çıngırak)”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3, Summer 2. s. 2247.
• Şirin, Sezgin (2008). Süleymaniye Kütüphanesi Fatih Kitaplığı 3849 Numarada Kayıtlı Mecmû’a-i Eş’ârın (80a-120a) Yapraklarının Tenkitli Metni.Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.Tez, Zeki (2008). Mitolojinin Kültürel Tarihi. İstanbul: Doruk Yayınları.
• Uludağ, Erdoğan (1997). Vakaya Dayalı Bir Eser Olarak Lâmî Çelebi’nin Salâmân u Absâl Mesnevîsi. Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Un, Fatma Hicret (2011). Karşılaştırmalı Hint ve Yunan Mitolojisi. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Usta, İbrahim (2016). “Arap Edebiyatında Mitoloji Kültürü.” I. Uluslararası Sosyal Bilimler Sempozyumu, Elazığ.
• Werness, Hope (2007). Encyclopedia of Animal Symbolism in Art. London : Continuum.
• Wılkınson, Phılıp (2010). Kökenleri ve Anlamlarıyla Efsaneler ve Mitler. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Yıldırım, Nimet (2008). Fars Mitolojisi Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Yıldırım, Nimet (2011). “Zerdüşt’ün Kutsal Kitabı Avesta”. İstanbul Üniversitesi Şarkiyat Mecmuası.
• Yıldız, Ayşe (2017). “Sevgilinin Boyunun Benzetilenleri Bağlamında Narveni Yeniden Düşünmek”. Littera Turca-Journal of Turkish Language and Literature, 3/1, 330-336.
• Yıldız, Ayşe (2018). “Osmanlı Edebî Metinlerinden Hareketle, Tasavvuf Nazariyesinin Temelini Oluşturan Bir Hadisten Mitoslara Uzanan Bir Yolculuk: Tanrı, İnsanı Kendi Sûretinde Yarattı”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 20. İstanbul. s.333-344.
• Zorlu, Ç.D. (2016). Dünya Mitolojisi. İstanbul: Kamer Yayınları.