Kitabü’l-Ef’âl Tanıklığında -ş, +lAş- Ekiyle Genişletilmiş Bazı Fiiller Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 4, 2845 - 2858, 30.12.2021

Nülüfer Çelik

https://doi.org/10.34083/akaded.1000080

Öz

Mısır ve Suriye sahasında XI yüzyılda gelen Kıpçak Türkleri Harezm-Altın Ordu ve Memlük bölgesinde yaşayan Oğuzların (Türkmen) dil ve kültüründen etkilenmişler ve bunun sonucunda karma bir dil yapısı ortaya çıkmıştır. Zamanla Kıpçak Türklerinin yönetimi ele geçirmesi ve bölgede yaşayan Araplara Türkçe öğretme ihtiyacı sonucu birçok eser yazılmış ve tercüme edilmeye başlanmıştır. Bu eserlerden bir kısmı gramer ve sözlük içeriklidir. 1356 yılında Mısır’da kaleme alınmış olan Kitabü'l-Ef'âl de bu dönemde yazılmış sözlük içerikli eserlerden biridir. Eserde, Eski ve Orta Türkçe dönemi söz varlığı içinde yer almayan sözcükler yanında kökü veya değişik ekli şekilleri bulunan; fakat eklerle genişletilmiş biçim ve anlamlarıyla karşılaşmadığımız yeni sözcükler de mevcuttur. Bu sözcüklerin bir kısmı tarihî süreç içinde aynı biçim ve anlamla karşımıza çıkarken bir kısmı da ya tamamen kullanımdan kalkmış ya da farklı biçim ve anlamda varlığını sürdürmüştür. Çalışmada sözcük sayısı açısından en fazla hacme sahip olan Kitabü'l-Ef'âl’de yer alan (-ş-) ve (+lA-ş-) eki ile genişletilmiş bazı fiillerin hem dönem gramer ve sözlük kitaplarında hem de Eski Türkçeden Türkiye Türkçesi ağızlarına kadar geçen süreçte yazılmış sözlüklerde kullanımını ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Memlük Kıpçakçası, Kitabü'l-Ef'âl,, -ş, -ş, +lAş- Eki

Destekleyen Kurum

Yok

Proje Numarası

Yok

An Analysis on Some Verbs Extended with -ş, +laş- in the Testimony of "Kitabü'l-Ef'âl"

Öz

The Kipchak Turks who came to Egypt and Syria in the XIIth century were influenced by the language and culture of the Oghuz (Turkmen) living in the Harezm-Altın Ordu and Mamluk regions, and as a result, a mixed language structure emerged. Over time, as a result of the Kipchak Turks taking over the administration and the need to teach Turkish to the Arabs living in the region, many works were written and started to be translated. Some of these works have grammar and dictionary content. Kitabü'l-Ef'al, which was written in Egypt in 1356, is one of the works written in this period. In the work, besides words that are not included in the vocabulary of the Old and Middle Turkish period, there are words that have roots or different forms with different suffixes; but there are also new words that we do not encounter with their expanded form and meanings with affixes. While some of these words appear in the same form and meaning in the historical process, some of them have completely disappeared. In this study, it has been expanded with the suffix (-ş-) and (+lA-ş-) in KE, which has the largest volume in terms of word count and some verbs that we think are not used in this form and meaning are used both in grammar and dictionary books of the period. In this study, their use in dictionaries written in the process from Old Turkish to Turkey Turkish dialects has been tried to be revealed.

Anahtar Kelimeler

Mamluk Kipchak, Kitabü, suffix -ş- and +lA-ş

Proje Numarası

Yok

Kaynakça

• Abbâs İbni Hamza Es- Sabrânî, Kitâbü’l-Ef‘âl-Kıpçakça Satır Arası Sözlük, (Haz), Emin Eminoğlu (2011). Ankara: Akçağ Yayınları
• Argunşah, Mustafa (2013). Kitâbü’l-Ef‘âl Kıpçakça Bir Sözlük Müdür? , Bengü Bitig. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı, Ed.Bülent Gül, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, Ankara,101-107
• Atalay, Besim (2006). Divanü Lugati’t-Türk (Çev.) I-IV, Ankara:TDK Yayınları,
• Caferoğlu, Ahmet (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul:Enderun Kitabevi
• Clauson, Sir, Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish, Oxford:Oxford University Press
• Deniz, Işık ( 2020 ) “Eski Türkçeden Günümüze +lA- İsimden Fiil Yapım Eki”, (Tez no: 639972) [Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi] YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giriş.jsp
• Ebu Hayyan, Kitâbü’l- İdrâkliLisâni’l-Etrâk ,(Çev.) Melek Özyetgin. (2001). Ankara: Köksav Yayınları
• Ebu’l-Kasım Carullah, Mukaddimetü’l-Edeb, (Haz), Nuri Yüce (2014). Ankara:TDK Yayınları
• Ercilasun, Ahmet Bican (2007). “Memlük Kıpçak Dönemi Eserleriyle İlgili düşünceler”, Makaleler Ankara, s.215-21
• Erdal, Marcel (2004). A Grammar Of Old Turkic, Brill, Leiden-Boston.
• Erol, Arslan, Hülya (2014).Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri, Ankara: TDK Yayınları
• Et-Tuḥfetu’ẕ-Ẕekiyye fi Luġati’t-Türkiyye (1945).(Çev.) Besim Atalay, İstanbul:TDK yayınları
• Von Gabain, Annemarie (2003).Eski Türkçenin Grameri (Çev.) Mehmet Akalın, Ankara:TDK Yayınları,
• Güner, Galip (2017). ResûlîSözlüğü’nün Türkçe Söz Varlığı, İstanbul:Kesit Yayınları
• Kanar, Mehmet (2011). Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Say Yayınları
• Kayasandık, Ahmet “Türkiye Türkçesinde Ölen Fiiller” Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 2018; 7(1): 105-125
• Korkmaz, Zeynep (2003). Türkiye Türkçesi Grameri, Ankara:TDK yayınları,
• Naśırü’d-Dîn Bin Burhânü’d-DînRabgûzî, Ķıśasü’l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları).(Çev.) Aysu Ata.( 1997). Ankara:TDK yayınları
• Toparlı, Recep,Vural, Hanifi, Karaatlı, Recep (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara:TDK Yayınları,
• Toparlı, Recep. Çöğenli Mehmet, Sadi, Yanık, Nevzat, Hafis (2000). Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, Ankara:TDK Yayınları,
• Toparlı, Recep (2003). Ed-Dürretü’l-MudiyyeFi’l- Lugati’t- Türkiyye, Ankara:TDK Yayınları,
• Ünlü, Suat (2012). Doğu ve Batı Kuran Tercümeleri Sözlüğü, Konya:Eğitim Yayınevi,
• Ünlü, Suat (2012). Harezm AltınorduTürkçesi Sözlüğü, Konya:Eğitim Yayınevi
• Ünlü, Suat (2012). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü, Konya:Eğitim Yayınevi,
• Ünlü, Suat (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Konya:Eğitim Yayınevi,
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). Yayım. Güncel Türkçe sözlük. Erişim tarihi: Eylül, 15, 2021, https://sozluk.gov.tr
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). Yayım.Derleme Sözlüğü. Erişim tarihi: Eylül15, 2021, https://sozluk.gov.tr
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). Yayım. Tarama Sözlüğü . Erişim tarihi: Eylül, 15, 2021, https://sozluk.gov.tr
• Tekin, Talat (2003).Orhon Türkçesi Grameri, İstanbul:Türk Dilleri Araştırma Dizisi,
• Tietze, Andreas (2002).Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, A-E, Simurg, İstanbul Wien.
• Gülensoy,Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü,TDK Yayınları, Ankara
• Üşenmez, Emek (2006).Karahanlı Türkçesinin Sözlüğü, Ankara:Doğu Kitabevi,