Tuva Türkçesinde Sıklık İfade Eden Kılınış İşaretleyicileri: -GIlA-, -ŋAyIn/-ŋnA ve -ştIr-

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 4, 2582 - 2600, 30.12.2021

Tuğba Sarıkaya Aksoy

https://doi.org/10.34083/akaded.1011379

Öz

Bu çalışmada kılınış işlemcisi olarak ele alınan -GIlA-, -ŋAyIn-/-ŋnA- ve -ştIr- biçimbirimlerinin Tuva Türkçesindeki durumu eş ve art zamanlı bir yöntemle ele alınmıştır. Kılınış, eylemin nasıl yapıldığını ve evre yapılanmasını içeren sözlüksel bir kategoridir. Ayrıca eylemin yapılış tarzı, süresi ve gerçekleşme durumuyla da ilgilidir. Bir eylemin kılınışsal içeriği veya evre yapısı ancak zarflar, hâl ekleri ve türetme ekleri gibi kılınış işaretleyicileriyle gerçekleştirilir. Tuva Türkçesinde eyleme eklenen -GIlA-, -ŋAyIn-/-ŋnA- ve -ştIr- biçimbirimleri eylemin süreklilik, tezlik ve tekrar tekrar yapılma durumunu ifade eder. Bu yüzden bu işaretleyiciler eylemin yapılma sıklığıyla ilgili olduğu için kılınış kategorisinin sıklık bölümü içinde yer almıştır.
Tuva Türkçesinde -GIlA-,-ŋAyIn-/-ŋnA- ve -ştIr- işaretleyicileri eylemin belirli aralıklarla aynı veya farklı seviyelerde tekrarlanarak yapıldığını, eylemin zaman zaman pekiştirildiğini gösterir ve bazı durumlarda ani eylemleri açıklamak için kullanılır (Ör. dolga-gıla- “tekrar tekrar döndürmek”, kıza-ŋayın- “sıkça parlamak”, aksa-ŋna- “çok fazla topallamak”, sür-ü-ştür “arka arkaya devam etmek” vb.). Sıklık ifade eden -GIlA- ve -ştIr- biçimbirimleri tarihî ve çağdaş Türk lehçelerinde yaygın bir şekilde kullanılırken; Tuva Türkçesine Moğolcadan geçen -ŋAyIn- ve -ŋnA- işaretleyicileri sadece Duha ve Saha Türkçesinde görülmüştür.
Bu bilgiler doğrultusunda Tuva Türkçesinde sıklık ifade eden -GIlA-,-ŋAyIn-/-ŋnA- ve -ştIr- kılınış işaretleyicileri edebî metinlerden seçilen örnek cümleler temel alınarak incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tuva Türkçesi, kılınış kategorisi, sıklık, tarihî lehçeler, çağdaş Türk lehçeleri

Actionality Markers Indicating Frequency in Tuvan Turkish: -GIlA-, -ŋAyIn/-ŋnA and -ştIr-

Öz

This study discusses the situation of -GIlA-, -ŋAyIn-/-ŋnA- and -ştIr- morphemes, which are taken as the marker of actionality, in Tuvan Turkish through a simultaneous and diachronic method. Actionality is a lexical category that includes how the action is done and the structuring of phase. It is also related to the manner in which the action is done, its duration and its realization. Actionality content or phase structure of an action is realized only by actionality markers such as adverbs, case suffixes, and derivational suffixes. In Tuvan Turkish, -GIlA-, -ŋAyIn-/-ŋnA- and -ştIr- morphemes added to the action express the continuity, speed and repetition of the action. Therefore, since these markers are related to the frequency of the action, they are included in the frequency section of the actionality category.
In Tuvan Turkish, -GIlA-, -ŋAyIn-/-ŋnA- and -ştIr- markers show that the action is repeated at the same or different levels at certain intervals and that the action is reinforced from time to time, and they are used to explain sudden actions in some cases (for example: dolga-gıla- “to spin again and again”, kıza-ŋayın- “to shine frequently”, aksa-ŋna- “to limp too much”, sür-ü-ştür “to go on one after another” etc.). While -GIlA- and -ştIr- morphemes indicating frequency are used widely in historical and modern Turkish dialects, -ŋAyIn- and -ŋnA- markers transferred from Mongolian to Tuvan Turkish are only observed in Dukha and Saha Turkish.
In line with this information, -GIlA-, -ŋAyIn-/-ŋnA- and -ştIr- actionality markers indicating frequency in Tuvan Turkish were analyzed based on sample sentences selected from the literary texts.

Anahtar Kelimeler

Tuvan Turkish, category of actionality, frequency, historical dialects, Modern Turkish dialects

Kaynakça

• Anderson, G. D., Harrison, K. D. (1999). Tyvan. Languages of the World, Materials 257, Lincom Europa.
• Argunşah, M. (2018). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (1996). Tuva ve Hakas Türkçelerinde fiil (Tez No.52682) [Doktora tezi, Gazi Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/
• Arıkoğlu, E. (2007). Tuva Türkçesi. Ercilasun, A. B. (Ed.) Türk Lehçeleri Grameri Ankara: Akçağ Yayınları, 1149-1228.
• Aslan Demir, S. (2013). Türkmencede kılınış işlemcisi olarak art-fiiller. Türkbilig, 2013/26, 67-90. https://dergipark.org.tr/tr/pub/turkbilig/issue/52817/697626
• Atalay, B. (2006). Divanü Lügati’t Türk tercümesi 1-4. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydemir, İ. A. (2010). Türkçede zaman ve görünüş sistemi. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Bacanlı, E. (2009). Kılınış kategorisi ve kılınışsal belirleyici olarak yardımcı fiiller. Ankara: Asal Yayınları.
• Bacanlı, E. (2014). Kılınış kategorisi ve altaycada kılınış belirleyicisi olarak art fiiller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin grameri. 8. Baskı, (ilk baskı: 1959) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Baskakov, N. A. (1952). Karakalpakskiy yazık II: fonetika i morfologiya. Moskva: İANS.
• Baskakov, N. A. (1972). Dialekt Kumandinsev. Moskova: Nauka.
• Baskakov, N. A. (1975). İstoriko-tipologiçeskaya harakteristika strukturı tyurkskih yazıkov (slovosoçetanie i predlojenie). Moskva.
• Benzer, A. (2008). Fiilde zaman, görünüş, kip ve kiplik. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Marmara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Türkçe Eğitimi Anabilim Dalı.
• Böhtlingk, O. (1964). Über die Sprache der Yakuten. St. Petersburg.
• Clark, L. (1998). Turkmen reference grammar. Harrasowitz Verlag: Wiesbaden.
• Comrie, B. (1976). Aspect. Cambridge: Cambridge University Press.
• Coşkun, M. V. (2017). Özbek Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Crystal, D. (2008). A dictionary of linguistics and phonetics. Sixth Edition, USA: Blackwell Publishing.
• Çelik Şavk, Ü. (2000). Altaycada morfofonemik değişmeler. Türkbilig 1, 46-50. https://dergipark.org.tr/tr/pub/turkbilig/issue/52755/696198
• Çelikbay, A. (2011). Çağdaş Türk lehçelerinde bir tekrar fiili yapma eki: -GIlA/-KIlA. Türkbilig, S: 21, 73-86.
• Delice, H. İ. (2012). Sözcük türleri. Sivas: Asitan Yayınları.
• Demirci, K. (2015). Kelime bilgisi el kitabı. Ankara: Anı Yay.
• Dırenkova, N. P. (1963). Tofalarskiy yazık. Tyurkologiçeskie İssledovaniya. Moskva-Leningrad: İzdatel’stva Akademii Nauk SSSR.
• Dilâçar, A. (1974). Türk fiilinde “kılınış”la “görünüş” ve dilbilgisi kitaplarımız. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten (1973-1974), 159-171. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/510451
• Dmitriyev, N. K. (1948). Grammatika başkirskogo yazıka. Moskva-Leningrad: İzdatelstvo AN SSSR.
• Eker, S. (2010). Çağdaş Türk dili. 6. Baskı, Ankara: Grafiker Yayınları.
• Ergin, M. (2006). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Yay.
• Ersoy, F. (2010). Çuvaş Türkçesi grameri. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Göksel, A., Kerslake, C. (2005). Turkish: a comprehensive grammar. London and New York: Routledge Taylor and Francis Group.
• Guillaume, G. (1965). Temps et verbe. Paris-French.
• Gülsevin, G. (2007). Eski Anadolu Türkçesinde ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güner Dilek, F. (2004). Altay Türkçesindeki {-GIlA-} eki hakkında. V. Uluslar Arası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I, 20-26 Eylül 2004, 787-792. http://turkoloji.cu.edu.tr/pdf/figen_guner_dilek_altay_turkcesi_gila_eki_hakkinda.pdf
• Haritonov, L. N. (1947). Sovremennıy yakutskiy yazık – Fonetika i morfologiya. Yakutsk.
• Haritonov, L. N. (1960). Formı glagolnogo vida v yakutskom yazıke. Moskva.
• Harrison, D. K. (2000). Topics in the phonology and morphology of Tuvan. Dissertation, Yale University.
• Hopper, J. P. (1982). Aspect between discourse and grammar: an ıntroductory essay for the volume. Tense-Aspect: Between Semantics and Pragmatics. Amsterdam: John Benjamin Press.
• Ilgın, A. (2015). Tarihi-karşılaştırmalı Tofa (Karagas) Türkçesi - biçim bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İshakov, F. G., Pal’mbah, A. A. (1961). Grammatika tuvinskogo yazıka. Moskva.
• Johanson, L. (1971). Aspekt im Türkischen. Uppsala-Stockholm, Almqvist & Wiksell.
• Johanson, L. (2000). Viewpoint operators in european languages. Tense and Aspect in the Languages of Europe (Ed. Ö. Dahl). Berlin & New York: Mouton de Gruyter, 27-187. https://www.semanticscholar.org/paper/Viewpoint-operators-in-European-languages-Johanson/1e2d413e9d296cc34d76f213845f1fe2a6eae7d0
• İlker, A. (1997). Batı grubu Türk yazı dillerinde fiil. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İmer, K., Kocaman, A., Özsoy, A. S. (2011). Dilbilim sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Kałużyński, S. (1961). Mongolische elemente in der jakutischen sprache. Warszawa: PWN.
• Karaağaç, G. (2012). Türkçenin dil bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karaağaç, G. (2013). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1994). Kıpçak Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karadoğan, A. (2009). Türkiye Türkçesinde kılınış. Ankara: Divan Kitap.
• Kartallıoğlu, Y. (2010). Çağdaş Moğolcanın grameri-ses ve şekil bilgisi. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Katanov, N. F. (1903). Opıt izsledovaniya uryanhayskogo yazıka. Kazan.
• Kirişçioğlu, M. F. (2007). Saha Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları, 1231-1284.
• Koçoğlu Gündoğdu, V. (2018). Tuva Türkçesi grameri, metin-söz dizini. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kononov, A. N. (1956). Çağdaş Türk edebi dilinin grameri (S. Saylı Çev.). Moskova-Leningrad.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri (şekil bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2007). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kornfilt, J. (1997). Turkish. Descriptive Grammars. London and New York.
• Krueger, J. R. (1977). Tuvan manual: area handbook, grammar, reader and glossary, bibliography. Indiana University, Bloomington.
• Kuular, K. B. (2007). Reciprocals, sociatives, comitatives and assistives in Tuvan. Reciprocal Constructions (Ed. V. P. Nedyalkov). Chapter 27, 1163-1231. https://benjamins.com/catalog/tsl.71.38kuu
• Monguş, D. A. (2003). Tıva dıldıŋ tayılbırlıg slovarı. C.1, Novosibirsk, Nauka.
• Öner, M. (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öztürk, R. (2010). Yeni Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Poppe, N. (1963). Tatar manual. Bloomington, Indiana University Publications.
• Ramstedt, G. J. (1912). Zur verstammabildurgslehre der mongolisch-türkischen sprachen. Helsingfors: Druckerei Der Finnischen Litteraturgesellschaft.
• Ragagnin, E. (2011). Dukhan, a Turkic variety of northern mongolia. Harrasowitz Verlag: Wiesbaden.
• Rassadin, V. İ. (1978). Morgologiya tofalarskogo yazıka v sravnitel’nom osveşçenniy. Moskva: Nauk.
• Räsänen, M. (1957). Materialien zur morphologie der türkischen sprachen. Helsinki : Societas Orientalis Fennica.
• Sat, Ş. Ç., Salzıŋmaa, E. B. (1980). Amgı Tıva litaraturlıg dıl. Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• Smith, S. C. (1997). The parameter of aspect. Dordrecht: Kluwer Akademic Press.
• Şahan Güney, F. (2015). Tatarca referans grameri. İstanbul: Kriter Yayınları.
• Şçerbak, A. M. (2016). Türk dillerinin karşılaştırmalı şekil bilgisi üzerine denemeler (fiil) (Y. Karasoy, N. Hacızade, M. Gülmez Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.
• Tenişev, E. R. (Red.) (1968). Tuvinsko-russkiy slovar’. Moskva: İzdatel’stvo sovetskaya entsiklopediya.
• Tenişev, E. R. (Red.) (1988). Sravnitel’no-istoriçeskaya grammatika tyurkskih yazıkov, morfologiya. Moskva.
• Tosun, İ. (2017). Tuva Türkçesinde sıklık çatısı eki {-GILA}. Türk Bitig Türklük Bilimi Araştırmaları. Kırklareli Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümünün 5. Yıl Anısına, 85-99. https://www.academia.edu/35487995/TUVA_T%C3%9CRK%C3%87ES%C4%B0NDE_SIKLIK_%C3%87ATISI_EK%C4%B0_-GILA_
• Trask, R. L. (1993). A dictionary of grammatical terms in linguistics. England: Routledge.
• Uğurlu, M. (2003). Türkiye Türkçesinde “Bakış” (Aspektotempora). Türkbilig, 2003/5, 124-133. https://dergipark.org.tr/tr/pub/turkbilig/issue/52780/696912
• Ujiyediin, C. (1998). Studies on Mongolian verb morphology. Doctor of Graduate Department of East Asian Studies University Of Toronto.
• Uygur, C. V. (2010). Karakalpak Türkçesi grameri. İstanbul: Kriter Yayınları.
• Uysal, B. (2016). Türkçede işteş çatı. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Uzun, N. E. (2004). Dünya dillerinden örnekleriyle dilbilgisinin temel kavramları. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 39, İstanbul.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Yazıcı Ersoy, H. (2018). Eski Türkçe ve Türkiye Türkçesi karşılaştırmalı Başkurt Türkçesi grameri. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Yıldırım, H. (2009). Özbek Türkçesi (dil bilgisi, alıştırmalar, konuşma, metinler). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Yuldaşev, A. A. (1958). Sistema slovoobrazovaniya i spryajenie glagola v başkirskom yazıke. Moskva: İzdatel’stvo Akademi Nauk SSSR.