Eski Uygur Türkçesinde İstinsah / Kopya Etmek: kodtur- kotur- / kudtur- kutur- Eylemi

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 4, 1616 - 1639, 30.12.2022

Ceyda Adıyaman

https://doi.org/10.34083/akaded.1143662

Öz

Türk dil ve kültür evreninde Uygurlar, etkin çeviri çalışmalarının yapıldığı, bilim, teknik, eğitim, düşün ve kültür alanında bir uyanışın başladığı, Türk dilinin yapısının getirdiği olanaklarla yeni kavram ve terimlere karşılıklar üretilip Türk dilinin söz varlığının geliştirildiği, yükseltildiği ve derinleştirildiği bir dönemdir. Bu dönemin söz varlığında yazı, yazın, kitap, kütüphane, baskı teknikleriyle ilişkili olan “istinsah / kopya etmek” karşılığında kullanılan kodtur- ~ koddur- ~ kodur- ~ kotur- biçimlerindeki eylemin farklı yazımları hem Eski Uygur Türkçesinin dillik ölçütlerine göre değerlendirilmiş hem de eylemdeki ses değişimi ekin yapısı ve işlevi göz önüne alınarak morfonetik bakımdan açıklanmıştır. Söz konusu eyleme eşyazımlı kod- “bırakmak, koyuvermek” ve kud- “dökmek, boşaltmak” eylemlerinden hangisinin kaynaklık edebileceği aralarındaki “bulaşma” dikkate alınarak artzamanlı karşılaştırmalı yöntemle anlambilimsel ölçütlere göre değerlendirilmiştir. Bu bağlamda Dîvânu Lugâti’t-Türk’te “istinsah / kopya etmek” karşılığındaki köçür- ve yul- eylemleriyle karşılaştırılarak iki farklı çevre ve dönemin söz varlığındaki değişimine karşın Türk dilinde işletilen bilişsel haritanın derin yapısı, mantığı betimlenmeye çalışılmış ve Eski Türkçenin kavramlara karşılıklar üretmedeki zenginliği ve söz varlığının genişliği gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygur Türkçesi, istinsah / kopya, anlam, bulaşma, söz varlığı

The Verb kodtur- kotur- / kudtur- kutur- : To Copy in Old Uyghur Turkish

Öz

Uyghurs in Turkish language and culture corpus is period in which effective translation studies were carried out, an awakening in the field of science, technical, education, ideas and culture began, and the vocabulary of Turkish language was developed, enhanced and deepened by producing new concepts and terms with the possibilities brought by the structure of the Turkish language. On the vocabulary of this period, different spellings of the verb in the form kodtur- ~ koddur- ~ kodur- ~ kotur- used in meaning of to copy, which is related to writing, literature, book, library, printing tecniques, were evaluated according to the linguistic criteria of Old Uyghur Turkish, and phone change in the verb was explained in terms of morphophnetics, taking into account the structure and function of the affix. Which of co-spelled verbs kod- “to give up, to release” ve kud- “to pour out, to evacuate” could be the mentioned verb was evaluated according to semantic criteria with the diachronic comparative method, taking into account the “contamination” between them. In this context, it has been tried to describe the deep structure and logic of the cognitive map operated in Turkish language, despite the change in the vocabulary of the different setting and period, by comparing it with the verbs köçür- and yul-, which means “to copy” in Dîvânu Lugâti’t-Türk and the richness of Old Turkish in producing corresponding concepts and the breadth of its vocabulary are shown.

Anahtar Kelimeler

Old Uyghur Turkish, copy, meaning, contamination, vocabulary

Kaynakça

• Adıyaman, C. (2022). Dîvânu Lugâti't-Türk'te bitig yul- ve bitig köçür- : istinsah / kopya etmek eylem öbekleri üzerine. TEKE, 11 (2), 483-502.
• Ağca, F. (2021). Dillik ölçütlere göre Eski Uygurca metinlerin tarihlendirilmesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1991). Eski Türk şiiri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arslan, H. Ç. (2020). Suvarṇaprabhāsa-Sūtra’nın Eski Uygurca ve Çince çevirileri üzerine bir değerlendirme (15. Bölüm 149-171. Satırlar Arası). Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 49, 185-210.
• Ata, A. (2014). Çağatay Türkçesinin ilk devresi Harezm-Altın Ordu Türkçesi. Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Ayazlı, Ö. (2016). Eski Uygurca din dışı metinlerin karşılaştırmalı söz varlığı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ayazlı Ö. (2011). Šiŋko Šäli Tutuŋ ve Altun Yaruk çevirisi üzerine, Şingko Şeli Tutung anısına uluslararası Eski Uygurca çalıştayı bildirileri (s. 191-202). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Barat, K. (1990). Šïngqo Šäli Tutung traducteur du Sȃkiz Yükmäk Yaruq Nom? Journal Asiatiqua, 278 (1-2), 155-166.
• Brockelmann, C. (1954). Osttürkische grammatik der İslamischen litteratursprachen Mittelasiens. E. J. Brill.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford University Press.
• Çağatay, S. (1945). Altun Yaruk'tan iki parça. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Çağatay, S. (1966). Pekiştirilen fiiller. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 14, 39-50.
• Çetin, E. (2020). Altun Yaruk VIII. kitap. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Dankoff, R., & Kelly, J. (1982). Mahmut el-Kāşgarī: compendium of the Turkic dialects (Dīvān Lugāt at-Türk), Part I. (Edited and Translated with Introduction and Indices by R. Dankoff in collaboration with J. Kelly), Harvard University Press.
• Doerfer, G. (1993). Versuch einer linguistischen daitrung alterer osttürkischer texte, Turcologica 14, Harrassowitz Verlag.
• Doğuer E. B. (2011). Yüzükoyun / topukkoyun / yüzükuyun/ topukkuyun. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 18 (1), 267-272.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun A. B. (1991). Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2014a). Kutadgu Bilig grameri. Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2014b). L, n, r’den sonra niçin t?. Arıkoğlu E. (Haz.,) Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun makaleler 1 (s. 129-133). Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B., & Akkoyunlu, Z. (2018). Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti't-Türk. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation I-II. Otto Harrassowitz.
• Erdal, M. (2004). A grammar of Old Turkic. Leiden Brill.
• Ersoy, F. (2007). Çuvaş Türkçesi. Ercilasun A. B. (Ed. ). Türk lehçeleri grameri. (s. 1285-1340). Akçağ Yayınları.
• Gabain, von A. (2007). Eski Türkçenin grameri. (Mehmet Akalın, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ganiyev, F., Ahmet'yanov, R., & Açıkgöz, H. (1997). Tatarca-Türkçe sözlük. İnsan Yayınevi.
• Gülsevin, G. (1998). Türk Dilinde koy- (˂ kod-) ve kuy- (˂kud-) üzerine. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1, 51-57.
• Güzelderen, B. (2021). Karahanlı ve Harezm Türkçesi metinlerinde [ḏ] ünsüzünün ötümlülük ve ötümsüzlük bakımından değerlendirilmesi. Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 29, 223-245.
• Hacıeminoğlu, N. (2003). Karahanlı Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hamilton J. R. (1984). Les titres Šäli et Tutung en Ouïgour, Journal Asiatique, CCLXXII (3-4), 425-437.
• Hamilton, J. R. (1998). Budacı iyi ve kötü kalpli prens masalının Uygurcası (Ece Korkut-İsmet Birkan, Çev.). Simurg Yayınları.
• Hatiboğlu, V. (1970). Üstünkörü ve yüzükoyun, Türk Dili, 22 (225), 174-175.
• İnce, Y. (2017). Tarihi Türk lehçelerinde ünsüzler. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Johanson, L. (1979). Alttürkisch als "dissimilierende sprache". Akademie der Wissenschaften und der Literatur.
• Kara, G., & Zieme, P. (1986). Die uigurische übersetzung des apokryphen Sutras "Fo ding xin da tuo luo ni". Altorientalische Forschungen, 13, 318-376.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kenesbayoğlu, İ. K., & vd. (1984). Kazak Türkçesi sözlüğü. (Hasan Oraltay, Nuri Yüce, Saadet Pınar, Çev.). Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Keskin B. (2019). Eski Uygur hukuk belgelerinde kısaltmalar, International Journal of Old Uyghur Studies, 1 (2), 233-248.
• Kononov, A. N. (1980). Grammatika yazıka Tyurkskih runiçeskih pamyatnikov, VII-IX vv. Nauka.
• Maue, D., & Röhrborn, K. (1979). Ein caityastotra aus dem alttürkischen Goldglanz-Sutra. Zeitschrift der Deutschen Morgenlandisch en Gesellschaft, 129 (2), 282-320.
• Nadalyaev, B. M., vd. (1969). Drevnetyurkski slovar. Akademii Nauk SSSR.
• Oda J. (1987). Uiguru no Shōgō “tutung‟ to sono shūhen [Concerning the Uighur appelation “tutung”], Tōyōshi kenkyū, The Journal of Oriental Researches XLVI (1), 57-86.
• Orucov, A., Abdullayev, B., & Rehimzade, N. (2006). Azerbaycan dilinin izahlı lügatı I-IV. Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası.
• Ölmez, M. (1991). Altun Yaruk III. kitap (=5. Bölüm). Odak Ofset.
• Ölmez, M. (1994). Hsüan-Tsang'ın Eski Uygurca yaşamöyküsü VI. bölüm. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sağlık, G. S. (2007). Türk dilinde yön gösteren karşıtlıklar aşağı: yukarı sözcükleri. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
• Sayit, M. (2011). Beşbalıklı Şingko Şali’nin Altun Yaruk’ta izlediği çeviri yöntemleri, Şingko Şeli Tutung anısına uluslararası Eski Uygurca çalıştayı bildirileri (s. 165-170). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Semet, A. (2011). Uygurcada terim yapma tekniği üzerine gözlemler. Beşbalıklı Şingko Şeli Tutung anısına uluslararası Eski Uygurca çalıştayı bildirileri (s. 19-31). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Starostin, S. A., Dybo, A. V., & Mudrak, O. A. (2003). Etymological dictionary of the Altaic languages. E. J. Brill.
• Şirin, H. (2020). Başlangıçtan günümüze Türk yazı sistemleri. Bilge Kültür Sanat Yayıncılık.
• Tekin, Ş. (1965). Uygur bilgini Sıngku Şeli Tutung'un bilinmeyen yeni bir çevirisi Üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 13, 29-33.
• Tekin, Ş. (1976). Eski Türkçe. Türk Dünyası El Kitabı (s. 142-192). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Tekin, T. (1995). Türk dillerinde birincil uzun ünlüler. Simurg Yayınları.
• Tekin, T. (1997). On the Old Turkic verbal noun suffix {-dOk}. Türk Dilleri Araştırmaları, 7, 5-12.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. Sanat Kitabevi.
• Tekin, T. (2013). Yüzükoyun bileşiğinin yapısı. Yılmaz E., & Demir N. (Ed). Makaleler 3 (s. 45-46). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z., & Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe sözlük. Simurg Yayınları.
• Tezcan, S. (1994). En eski Türk dili ve yazını. Bilim Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe (s. 271-324). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tokyürek, H. (2019). Eski Uygur Türkçesi metinlerinde terim yapma yöntemleri. Prof. Dr. Halûk Dursun anısına uluslararası Türk kültürü sempozyumu (s.355-361). ASOS Yayınevi.
• Tuna, O. N. (1957). Bazı imlâ gelenekleri bunların metin incelemelerindeki önemi ve Orhun Yazıtların'da birkaç açıklama. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 5, 41-81.
• Uçar, E. (2013). Eski Uygurca sözvarlığına katkılar I: Kalıplaşmış kuturu zarfı üzerine, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 10 (3), 163-179. Ülken, H. Z. (1997). Uyanış devirlerinde tercümenin rolü. Ülken Yayınları.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch-Deutsch-Türkisch, Akademie der Wissenschaften.
• Yasin, Y. (2011). Moğol imparaatorluğu dönemine kadar Türklerde tercüme. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 11 (1), s. 1-10.
• Yudahin, K. K. (2011). Kırgız sözlüğü (Abdullah Taymas, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yunusoğlu, M. K. (2011). Şingko Şeli Tutung’un tercüme üslubu üzerine, Şingko Şeli Tutung anısına uluslararası Eski Uygurca çalıştayı bildirileri (s. 127-136). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Zieme, P. (1989). Die vorrede zum Alttürkischen Goldglanz-Sutra. Journal of Turkish Studies Gerhard Doerfer Festschrift, 13, 237-243.
• Zieme, P. (1990). Sur Quelques titres et noms des Bouddhistes Turcs, Dor Rémy (Ed.) L’asie Centrale et ses Voisins: Influences réciproques. (p. 131-139). Inalco.