Azerbaycan Türkçesinde “dA” Bağlacının Çeşitli Anlamsal İşlevleri

Year 2022, Volume: 6 Issue: 4, 1507 - 1518, 30.12.2022

Sultan Şenödeyici

https://doi.org/10.34083/akaded.1199846

Abstract

Türkçede bağlaç, sözcük türleri arasında tek başına bir anlamı olmayan; sözcükler, sözcük grupları ve cümleler arasında anlamsal ilişkiler kuran öge olarak tanımlanır. Bağlaçlar, dil unsurları arasında biçimsel açıdan bağlantı kurdukları gibi anlamsal ilgiler de kurabilmektedirler. Bu kadar kullanım yoğunluğu ve çeşitliliğine sahip olan sözcük türünün anlamsal işlevlerine yönelik çalışmalar da farklı bakış açılarına göre şekillenmektedir. Türk lehçeleri arasında, aynı yapının ya da sözcüğün cümle içinde farklı anlamlar ve işlevler kazandığı görülmektedir. Çalışmada “dA” bağlacının farklı anlamları ve işlevleri gösterilmiştir. “dA” bağlacının bağlam içi kullanımları Azerbaycan Türkçesi ile yazılmış metinlerden derlenen örnekler üzerinden sözdizimsel ve anlamsal yönüyle ele alınmıştır. Örnekler, Elçin’in (Elçin, 2005) “Seçilmiş Eserleri I “Hekayələr” adlı eserinden derlenmiştir. Alıntıların yapıldığı hikâyelerin başlıkları kısaltmalarla verilmiş ve sayfa numaraları belirtilmiştir. Yapılan değerlendirmeler sonucu “dA” bağlacının bağlam içi işlevleri; çelişki bildirme işlevi, olumluluğu olumsuzlaştırma işlevi, olumsuzluğu olumluluğa çevirme işlevi, durumların eşitlenmesi işlevi, sebep-sonuç işlevi, karşılaştırma işlevi, destekleme işlevi, benzer bir duruma dayanak oluşturma işlevi, ekleme işlevi, bir durumu diğer bir duruma ekleme / ilişkilendirme işlevi, pekiştirme işlevi, aynı anda olma işlevi, aynı eylemi birlikte yapma şeklinde on üç ana başlık altında sınıflandırılmıştır. Bu sonuçlar “dA” bağlacının sözdizimsel işlevin yanı sıra semantik işlevle de metinlerde yer aldığının açık bir göstergesidir. Bağlaçla ilgili elde edilen veriler sonucunda hem işlev hem de sınıflandırma bakımından yeni çalışmalara da zemin hazırlayacaktır.

Keywords

Azerbaycan Türkçesi, Bağlaç, Anlam, İşlev

Various Semantic Functions of "dA" Conjunction in Azerbaijani Turkish

Abstract

Conjunction in Turkish, which does not have a meaning by itself among the word types; It is defined as the element that establishes semantic relations between words, phrases and sentences. Conjunctions are able to establish semantic interests as well as to establish formal connections between language elements decisively. Studies on the semantic functions of the word type, which has such a density and variety of usage, are also shaped according to different perspectives. It is seen that the same structure or word gains different meanings and functions in a sentence among Turkish dialects. In the study, different meanings and functions of the conjunction "dA" are shown. The in-context uses of the conjunction "dA" are discussed in terms of syntactic and semantic through examples compiled from texts written in Azerbaijani Turkish. The examples are compiled from Elçin's (Elçin, 2005) "Selected Works I" "Hekayələr". The titles of the stories from which the quotations are made are given with abbreviations and the page numbers are indicated. As a result of the evaluations, the in-context functions of the conjunction “dA”; function of reporting contradiction, function of negation of positivity, function of turning negativity into positivity, function of equalization of situations, function of cause and effect, function of comparison, function of supporting, function of establishing a basis for a similar situation, function of adding, function of adding / relating one situation to another, function of reinforcement It is classified under thirteen main headings as being at the same time, doing the same action together. These results are a clear indication that the conjunction “dA” is included in texts with a semantic function as well as a syntactic function. As a result of the data obtained about the conjunction, it will also prepare the ground for new studies in terms of both function and classification.

Keywords

Azerbaijani Turkish, Conjunction, Meaning, Function

References

• Orucov, Ə. (2006). Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti. Şərq-Qərb.
• Akın, L. (2004). Türkiye Türkçesinde bağlaçlar. (Tez No: 146784) [Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.https://tez.yok.gov.tr/ UlusalTezMerkezi/giriş.jsp
• Aksan, D. (1983). Sözcük Türleri. Türk Dil Kurumu.
• Banguoğlu, T. (2000). Türkçenin Grameri. Türk Dil Kurumu.
• Bilgegil, K. (1982). Türkçe Dilbilgisi. Dergah Yayınları.
• Çelik, M. (1999). Da’nın işlevleri. Dilbilim Araştırmaları, (10), 25-32.
• Ceylan, N. (2005). Haldun Taner’in Öykülerinde Cümle Bağlayan Bağlaçlar. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi.
• Delice, İ. (2012). Sözcük Türleri Nasıl Tasnif Edilmelidir? Turkısh Studies, Ankara: 7, (4), 27-34.
• Ediskun, H. (1993). Türk Dilbilgisi. Remzi Yayınları.
• Elçin (2005). Seçilmiş Eserleri I. “Hekayələr”. Çinar-Çap nəşriyyatı.
• Ergin, M. (2019). Türk Dil Bilgisi. Boğaziçi Yayınları.
• Gülensoy, T. (2000). Türkçe El Kitabı. Akçağ Yayınları.
• Gülsevin, S. (2021) Farklı Yapılardaki Bağlama Grupları Üzerine. Selçuk Türkiyat, Aralık (53), 01- 11.
• Hacıeminoğlu, N. (1992) Türk Dilinde Edatlar. MEB.
• Hengirmen, M. (1999). Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Engin Yayınları.
• Karaşin, H. (2008). Bağlaç görevinde kullanılan ya’nın anlamsal işlevleri. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14, 215-227.
• Kazımov, Q. Ş. (2010). Muasir Azerbaycan Dili “Morfoloji”. Еlm və Тəhsil.
• Korkmaz, Z. (2004). Bağlaçlar ve Türkiye Türkçesindeki Oluşumları. Türk Dili, Ankara: TDK Yayınları, LXXXIX, (638), 118-125.
• Seyidov, Y. (2014). Azerbaycan Dili. Bakü Üniversitesi.
• Şenlik, A. Ş. (2016).Türkiye Türkçesinde Cümle Bağlacı Olarak Kullanılan “Ve” Ve “Da” Hakkında Bazı Mülahazalar. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 1, (54), 111-117.
• Tanrıverdi, E. (2012). Azerbaycan Dilinin Tarihi Qrammatikası. Еlm və Тəhsil.
• Üstünova, K. (2006). Ama’nın işlevleri. Uludağ Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Dergisi, (10), 79-92.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Multılıngual.
• Yavuz, S. (2010). Türkiye Türkçesi ağızlarında bağlaçlar. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Türk Dil Kurumu (t.y.). Yayım. Güncel Türkçe sözlük. Erişim Tarihi: Eylül 26, 2022, https://sozluk.gov.tr