Saha (Yakut) Türklerinin İlk Edebî Eseri "Axtıılar (Hatıralar)"daki Halk Bilimi Unsurları

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 1, 402 - 428, 30.04.2023

Murat Ersoz

https://doi.org/10.34083/akaded.1260536

Öz

Axtıılar, Afanasiy Yakovleviç Uvarovskay (1800-1862) tarafından yazılmış Sahaca (Yakutça) ilk edebî eserdir. Uvarovskay, üst düzey kamu görevlerinde bulunmuş ve bu sırada Yakut halkının sevgisine mazhar olmuş bir bürokrattır. İyi eğitim almıştır, entelektüel birikimi yüksektir. Kuzeydoğu Sibirya halklarının kültürlerine ve yaşantılarına vâkıftır, Yakut yurdu memleketidir, Yakutçayı ise ana dili olarak görür. O, bu çalışmaya konu olan eserini Mart 1846’da Türklük bilimi uzmanı Otto Nikolayeviç Böhtlingk’in ricasıyla kaleme almaya başlar ve 8 Kasım 1846’da tamamlar. Onun Axtıılar diye adlandırılan bu eserini yazmasındaki amacı, Böhtlingk’in Yakut dili hakkında yapmakta olduğu çalışmasına yardımcı olmak ve bu sayede Yakut dilinin korunmasına katkı sağlamaktır. Uvarovskay, eserinde çocukluğundan itibaren başından geçen belli başlı olayları konu alır. O, hayatını hüzün dolu ve kıymetsiz olarak değerlendirir. Fakat onun yaşam hikâyesi Saha (Yakut) folkloru açısından paha biçilemez kıymette malzemeler barındırır. Üstelik çalışmasının sonuna Yakut hayatı ve folkloru üzerine notlar ilave eder. Bu notlar, Yakutlarla ilgili yazılmış ilk derli toplu folklorik tespitlerdir. Bu yüzden Yakutistan’ın ilk halk bilimcisi olarak kabul edilir. Onun yazdığı bu kitap, XIX. yy.’ın ortasında tam metin olarak Almancaya, hemen ardından da özeti Fransızcaya (1860) çevrilir. Bu sayede yabancı kültür ve bilim insanları Yakutların gelenek ve göreneklerini güvenilir bir kaynaktan öğrenme fırsatı bulurlar. Burada işlenen konular karşılaştırmalı halk bilimi çalışmaları açısından önemlidir. Bu makalede Axtıılar’da işlenen halk bilimi unsurları tespit edilip içeriklerine göre tasnif edilmiş, peşinden de tahlil edilmiştir. Bu suretle XIX yy. Yakut folklorik hayatı bu eser üzerinden sistematik bir biçimde ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Saha (Yakut), A. Y. Uvarovskay, Axtıılar, halk bilimi unsurları.

Elements of Folklore in "Axtıılar (Memoirs)", the First Literary Work of Saha (Yakut) Turks

Öz

Axtıılar is the first literary work written in the Sakha language (Yakut language), and its author is Afanasiy Yakovlevich Uvarovskay. Uvarovskay was a bureaucrat who lived between 1800-1862 and held high-level public positions and was loved by the Yakut people. He was well-educated and had a high intellectual background. He knew the cultures and lives of the peoples of the Northeast Siberia region. Yakut was his homeland and he saw the Yakut language as his mother tongue. He could speak and write Yakut as well as Russian. He started to write his work, which is the subject of our article, in March 1846 at the request of the Turkology expert Otto Nikolayevich Böhtlingk and completed it on November 8, 1846. His purpose in writing this work called Axtıılar was to assist Böhtlingk's work on the Yakut language and thus contribute to the preservation of the Yakut language. In his work, Uvarovskay deals with what he had been through since his childhood. He sees his life as sad and worthless, but his life story contains invaluable material for Sakha (Yakut) folklore. He also adds notes on Sakha life and folklore at the end of his work. These notes contain the first compact folkloric notes on the Yakuts. That is why he is considered the first folklorist of the Yakut region. This work of his was translated into German as a full text in the middle of the nineteenth century and then into French as a summary. In this way, foreign scientists learn about the traditions and customs of the Yakuts from a reliable source. In this study identified and classified the folklore elements studied in Axtıılar, which has a significant place in terms of comparative folklore studies. Thus, we have tried to reveal the Yakut folkloric life of the Yakuts in the nineteenth century in a systematic way.

Anahtar Kelimeler

Sakha (Yakut), A. Y. Uvarovskay, Axtıılar, folklore elements.

Kaynakça

• Böhtlingk, Otto N. (1851). Über die sprache der Jakuten. St. Petersburg.
• Gabişev, N. A. (1963). “Afanasiy Uvarovskay”. Xotugu Sulus. Balağan Iya-Altınńı Iy. 117-123.
• Hudyakov, İ. A. (1890). Verhoyanskiy sbornik. İrkutsk.
• Kirişçioğlu, M. Fatih & Vasilyev Yuriy & Killi Gülsüm (1996). Saha (Yakut) halk edebiyatı örnekleri. TDK Yay.
• Lincoln, W. B. (1996). “Vahşi batı” Sibirya ve Ruslar (çev. M. Harmancı). Sabah Kitapları Yay.
• Örnek, S. V. (1995). Türk halkbilimi. T.C. Kültür Bakanlığı Yay.
• Pekarskiy, E. K. (1945). Yakut dili sözlüğü. TDK Yay.
• Pekarskiy, E. K. (1959). Slovar Yakutskogo yazıka. SSSR Akademiya Nauk.
• Slepstsov, P. A. (ed.) & vd. (1972). Yakutsko-Russkiy slovar (Saxalıı-Nuuççalıı Tılcıt). SSRC Naukaların Akademiyata Sibirdeeği Sala Saxa Sirineeeği Filiala Tıl, Literatura Uonna İstoriya İnstituta.
• Slepstsov, P. A. (ed.) & vd. (2004-2018). Saxa tılın bıhaarıılaax tılcıta (Tolkovniy slovar Yakutskogo yazıka). Saxa Öröspüübülüketin Naukatın Akademiyata Gumanitarnay Çinçiyii İnstituta.
• Vasilyev, Y. İ. (Cargıstay) (1997). Saha Türkleri (üniversiteliler için ders kitabı). Yakutsk.
• Zabolotskay, N. M. (1947). Axtıılar. Saxa ASSR Tılı, Literaturanı Uonna İstoriyanı Çinçiyer Nauçnay İnstituta, SASSR Gosudarstvennay İzdatelstvota.