Budist Öğretilere İlişkin Eski Uygurca Bir Metin Parçası

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 881 - 903, 30.08.2023

Betül Özcan

https://doi.org/10.34083/akaded.1317569

Öz

Budizm, Sanskritçede dharma ve Pali dilinde dhamma olarak bilinen Buddha’nın öğretileri etrafında şekillenmiştir. Budist inanışta temelde belli başlı öğretiler olmasına karşın özellikle Budizm’in Hindistan coğrafyasından uzaklaştıkça ve farklı dillerdeki külliyatları vücuda geldikçe mezhepleri oluşmuş ve öğretiler çeşitlilik kazanmıştır. Gautama Buddha ilk vaazını verdiği Vārāṇasī’de özellikle “Orta Yol” kavramına değinir ve Budizm’de kurtuluşa erişmek isteyen bir kişinin üç temel öğretiyi bilmesi gerektiğini ifade eder. Bunlar: dört soylu doğru, on iki bağımlı ortaya çıkış ve sekiz aşamalı yoldur. Bu noktada bu yazının da konusunu oluşturacak olan On İki Bağımlı Ortaya Çıkış ilkesi Budizm’deki varoluş zincirinin on iki halkasını anlatır. Her bir halka bir sonrakinin nedeni veya koşuludur. Kişi kirli ihtiraslara kendini kaptırdığı sürece bu varoluş zincirinde bağlı kalmaya devam edecek, Buddhalığa ve Nirvāṇa’ya erişemeyecektir. Ancak tüm acılara ve ihtiraslara rağmen bu döngüden kurtulup günahlarından arınabilirse o zaman hakikate erişebilecektir.

Budist öğretilere ilişkin Eski Uygurca metin parçasına ait olduğu tespit edilen bu metin parçası, bugün Berlin Turfan Koleksiyonu’nda U 5342 (T III Yar 17) arşiv numarasıyla korunmaktadır. Şimdiye kadar neşri gerçekleştirilmemiş bu metin parçasının konusunu oluşturan öğretiler açıklandıktan sonra yazı çevirimi, harf çevirisi, Türkiye Türkçesine aktarımı, açıklamaları, dizin ile sözlüğüne yer verilecektir. Ayrıca bu çalışmayla Budist öğretiler hakkında bir metin parçasının Türk dili araştırmalarına kazandırılması hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygurca, Budist öğreti, Budizm, on iki bağımlı ortaya çıkış, metin neşri

Destekleyen Kurum

Yok.

Proje Numarası

Yok.

Teşekkür

Yok.

An Old Uighur Text on Buddhist Teachings

Öz

Buddhism is shaped around the teachings of Buddha, known as dharma in Sanskrit and dhamma in Pali languages. Although Buddhist belief retains fundamental core disciplines, Buddhism sects developed, and its doctrines gained diversity as spreading beyond the geography of Indian borders and its canons in other languages formed. In Vārāṇasī, where Gautama Buddha preached his first sermon, he principally advocated the notion of the “Middle Path” expressing that anyone seeking to attain salvation in Buddhism should apprehend three fundamental teachings. These are the Nobel four truths, the twelve links of dependent origination, and the eightfold path. Herein, the Twelve Links of Dependent Origination principle, the subject of this article, describes the twelve links of the chain of being in Buddhism. Each ring is the reason or condition of the next. As long as individuals indulge in impure desires, they will remain bound to this chain of being and cannot achieve Buddhahood and Nirvāṇa. However, they can reach the truth if they free themselves from this cycle and seek redemption for their sins despite all the pain and passion.

This fragment, determinedly belonging to an Old Uighur text passage on Buddhist teachings, is currently preserved in the Berlin Turfan Collection with archive number U 5342 (T III Yar 17). This study aims to unveil the transcription, transliteration, translation, explanations,

Anahtar Kelimeler

Old Uyghur, Buddhist teaching, Buddhism, the twelve dependent emergence, text edition

Proje Numarası

Yok.

Kaynakça

• Adams, D. Q. (2013). A dictionary of Tocharian B. Revised and greatly enlarged. Vol. 1-2. Rodopi.
• Arat, R. R. (1940-42). Uygurlarda ıstılahlara dair. Türkiyat Mecmuası. 7-8(1), 56-81.
• Aydemir, H. (2013). Die alttürkische Xuanzang-Biographie ıx. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem transkript von Annemarie v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert. Band I-II. Harrassowitz.
• Chan, W.-C. (2010). Two dogmas of critical Buddhism. Journal of Chinese philosophy. 37(2), 276-294.
• Das, S. C. (1902). A Tibetan-English dictionary with Sanskrit synonyms. Bengal Secretariat Book Depot.
• Edgerton, F. (1953). Buddhist hybrid Sanskrit grammar and dictionary. Yale University.
• Gharib, B. (1995). Sogdian dictionary: Sogdian-Persian-English. Farhangan.
• JEBD (1979). Japanese-English Buddhist dictionary. Daitō Shuppansha.
• Kara, G. ve Zieme, P. (1976). Fragmente tantrischer Werke in uigurischer Übersetzung. Mit 82 Faksimiles auf 49 Tafeln. Akademie Verlag. (BT. 7.)
• Karaman, A. (2022). Eski Türkçede ikilemeler. TDK Yayınları.
• Kılıç Cengiz, A. (2021). Eski Uygur dönemine ait tantrik bir metin: Sitātapatrādhāraṇī. TDK Yayınları.
• Kitsudō, K. (2008). Uigurugoyaku ‘Guan mile pusa shansheng douzutian jingzan’ ni tsuite. Bukkyō shigaku-kenkyū 51(1), 24-46.
• Koeppen, C. F. (1857). Die Religion des Buddha und Ihre entstehung. Band 1: Ferdinand Schneider.
• Monier-Williams, M. (1899). A Sanskrit-English dictionary. Oxford University.
• Ölmez, M. (1991). Altun yaruk ııı. kitap (= 5. bölüm) (Suvarṇaprabhāsasūtra) [TDiAD.1.]. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 1
• Ölmez, M. (2017). Eski Uygurca ikilemeler üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. 65(2), 243-311.
• Özertural, Z. (2012). Alttürkische Handschriften. Teil 16: Mahāyāna -Sūtras und Kommentartexte. Steiner.
• Poucha, P. (1955). Institutiones linguae Tocharicae. Pars I: Thesaurus linguae Tocharicae dialecti A. Státní Pedagogické Nakladatelstvi.
• Röhrborn, K. (1977-1998). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien 1-6. Steiner.
• Röhrborn, K. (2010). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Neubearbeitung. I. Verben. Vol. 1: ab- - äzüglä-. Steiner.
• Röhrborn, K. (2015). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Neubearbeitung. II. Nomina-Pronomina-Partikel. Band 1: a-asvık. Steiner.
• Scharlipp, W. (1986). Fragmente eines uigurischen Kommentars zur Triṃśikāvijñaptimātratāsiddhi des Vasubandhu. Ural-Altaische Jahrbücher Neue Folge 6: 122-136.
• Soothill, W. E. ve Hodous, L. (1937). A dictionary of Chinese Buddhist terms: with Sanskrit and English equivalents and a Sanskrit-Pali index. Kegan Pauy, Trench, Trubner & Co.
• Şen, S. (2002). Eski Uygur Türkçesinde ikilemeler. (Yüksek lisans tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi). Yök Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Tekin, T. (1997). Notes on some Chinese loanwords in old Turkic. Türk Dilleri Araştırmaları. 7, 165-173.
• Tokyürek, H. (2018). Altun yaruk sudur ıv. tegzinç (Karşılaştırmalı metin yayını). Ankara: TDK Yayınları.
• Tokyürek, H. (2019). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm terimleri. TDK Yayınları.
• Uzunkaya, U. (2020). Budist Eski Uygur edebiyatından iki metin (Metin-çeviri-açıklamalar-dizinler). Kesit Yayınları.
• Uzunkaya, U. (2022). Buddhalar ve Bodhisattvalara yakarışı konu alan eski Uygurca fragmanlar. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. 22(2), 387-409.
• Wilkens, J. (2016). Buddhistische erzählungen aus dem alten Zentralasien Edition der altuigurischen Daśakarmapathāvadānamālā, Teil 3. (BBAW. Akademienvorhaben Turfanforschung. BT XXXVII).
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen (Altuigurisch-Deutsch-Türkisch): Eski Uygurcanın el sözlüğü (Eski Uygurca-Almanca-Türkçe). Universitätsverlag Göttingen.
• Wogihara, U. (2005). 梵和大词典 Sanskrit-Chinese-Japanese dictionary. Tokyo.
• Yıldız, H. (2020). Maniheist Uygur metinlerinde Çince alıntılar: Etimolojik, leksik ve tematik incelemeler. Fenomen Yayınları.
• Zieme, P. (2005). Magische Texte des uigurischen Buddhismus. Mit 208 Abbildungen auf 97 Tafeln. Brepols. (BBAW. Akademienvorhaben Turfanforschung. BT. 23.)
• DDB = Digital dictionary of Buddhism. www. buddhism-dict.net (05.04.2023).
• U 5342 (T III Yar 17): A sayfası: http://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u5342seite1.jpg B sayfası: http://turfan.bbaw.de/dta/u/images/u5342seite2.jpg [Erişim tarihi: 05.04.2023]
• URL-01: https://orient-mss.kohd.adw- goe.de/receive/KOHDOldUygurMSBook_manuscript_00000610 [Erişim tarihi: 05.04.2023]