Eyyûb Bin Halil’in Acâyibü’l-Mahlûkât Tercümesi: Tezkiretü’l-Acâyib ve Tercemetü’l-Garâyib

Year 2023, Volume: 7 Issue: 3, 2539 - 2562, 30.12.2023

Ramazan Bardakçı Yusuf Can Tıraş

https://doi.org/10.34083/akaded.1327819

Abstract

İnsan, yaratıldığından beri doğayı ve doğadaki unsurları tanıma arayışına girmiştir. Gördüğü, yaşadığı ve gezdiği yerlerdeki farklılıklar ilgisini çekmiş, bu farklılıkları tanımaya başlamıştır. Doğanın her unsurunu keşfetme çabası içine girmiştir. Bununla birlikte tanıdığı bu çevreyi çeşitli vesilelerle başkalarına anlatma ihtiyacı hissetmiştir. Böylece coğrafî bilgiler elde edilmiştir. İslam dünyasında da bu coğrafî bilgiler seyahatnamelerin yanı sıra Acâyibü’l-Mahlukât türü eserlerle insanlara aktarılmıştır. İlk örneklerini İran ve Arap edebiyatında gördüğümüz bu tür, Türk edebiyatında da beğenilmiş ve tercümeleri yapılmıştır. İncelemesi yapılan Eyyûb b. Halîl’e ait 16. yüzyılda kaleme alınmış Tezkiretü’l-Acâyib ve Tercemetü’l-Garâyib adlı eser de Kazvînî’nin eserinden yapılmış bir tercümedir. Mütercim eserini iki cilt olarak planlamış, ancak birinci cildini tamamlayabilmiştir. Kaynak metinde olduğu gibi eser, dört mukaddime ve iki makaleden meydana gelmiştir. İlk mukaddimede “aceb”, ikinci mukaddimede yaratılanlar, üçüncü mukaddimede “garîb”, dördüncü mukaddimede ise varlıklar anlatılmıştır. Eserin ana bölümleri ulviyyat ve süfliyyat başlıklı iki makaleden oluşmaktadır. Eserde, gökyüzüne ve yeryüzüne ait tüm unsurlar anlatılmaya çalışılmış, anlatılan konular hakkında ayet, hadis ve hikayeler verilerek anlatımın zenginleşmesi sağlanmıştır. Bugün için sondan eksik olan ünik nüshasıyla bilinen eser, taşların anlatıldığı bölümde kesilmektedir. Buna rağmen, içermiş olduğu bilgiler nedeniyle hem kültürümüz hem de dilimiz açısından önemli unsurlar barındırmaktadır.

Keywords

Acâyibü’l-Mahlûkât, Eyyûb Bin Halil, Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât, Kazvînî, Kozmografya, Coğrafya.

Eyyûb Bin Halil’s Translation of Acâyibü’l-Mahlûkat: Tezkiretü’l-Acâyib ve Tercemetü’l-Garâyib

Abstract

Since its creation, man has sought to recognize nature and its elements. The differences in the places he saw, lived and visited attracted his attention, and he began to recognize these differences. He has made an effort to discover every element of nature. However, he felt the need to tell others about this environment he knew on various occasions. Thus, geographical information was obtained. In the Islamic world, this geographical information has been conveyed to people by works such as Acâyibü'l-Mahlukât, as well as travel books. This genre, the first examples of which we see in Iranian and Arabic literature, was also appreciated and translated in Turkish literature. The work titled Tezkiretü'l-Acâyib and Tercemetü'l-Garâyib written by Eyyûb b. Halil in the 16th century is also a translation made from Kazvînî's work. The translator planned his work in two volumes, but was able to complete the first volume. As in the source text, the work consists of four introductions and two articles. In the first preface, “aceb”, in the second preface the creatures are described, in the third preface “garib”, in the fourth preface beings are described. The main parts of the work consist of two articles titled ulviyyat and sufliyyat. In the work, all the elements of the sky and the earth were tried to be explained, and the narration was enriched by giving verses, hadiths and stories about the subjects. The work, which is known for its unique copy, which is missing from the end, is cut in the section where the stones are described. However, due to the information it contains, it contains important elements both in terms of our culture and language.

Keywords

Acâyibü’l-Mahlûkât, Eyyûb Bin Halil, Acâyibü’l-Mahlûkât and Garâyibü’l-Mevcûdât, Kazvînî, Cosmography, Geography

References

• Açıkgöz, O. N. (1974). Ahmed Bîcan, Acâibü’l-Mahlûkât. [Yayımlanmamış bitirme tezi]. İstanbul Üniversitesi. İstanbul.
• Adıvar, A. (2017). Osmanlı Türklerinde ilim. Remzi Kitabevi.
• Al, Ş. B. (2010). Acâibü’l-Mahlûkât giriş metin inceleme dizin sözlük. (Tez No. 273130) [Yüksek Lisans tezi, Sakarya Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Âşık Mehmed (2007). Menâzırü’l-Avâlim, (3 cilt). (Mahmut, Ak Haz.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Aydın, B. (2021). Mir’ât-ı Acâibü’l-Mahlûkât ve Keşf-i Garâibü’l-Mevcûdât (inceleme-transkriptli metin-100a-200a). (Tez No. 679973). [Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Bardakçı, R. (2022a, 1 Eylül). Tezkiretü’l-Acâyib ve Tercümetü’l-Garâyib (Eyyûb bin Halîl). Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tezkiretu-l-acayib-ve-tercumetu-l-garayib-eyyub-bin-halil
• Bardakçı, R. (2022b, 15 Kasım). Mir’ât-ı Acâibü’l-Mahlûkât ve Keşf-i Garâibü’l-Mevcûdât (Hüseyin b. Muhammed b. Mustafa) . Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/mir-at-i-aca-ibu-l-mahlukat-ve-kesf-i-gara-ibu-l-mevcudat-huseyin-b-muhammed-b-mustafa.
• Bardakçı, R. (2022c, 13 Eylül). Tercüme-i Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât (Rodosî-zâde Muhammed). Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tercume-i-acayibu-l-mahlukat-ve-garayibu-l-mevcudat-rodosi-zade-muhammed
• Bardakçı, R. (2022d, 3 Ağustos). Acâ’ibü’l-Mahlûkât ve Garâ’ibü’l-Mevcûdât Tercümesi. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/aca-ibu-l-mahlukat-ve-gara-ibu-l-mevcudat-tercumesi.
• Bardakçı, R. (2023, 3 Şubat). Tercüme-i Acâ’ibü’l-Mahlûkât ve Garâ’ibü’l-Mevcûdât (Vekîl-zade). Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tercume-i-aca-ibu-l-mahlukat-ve-gara-ibu-l-mevcudat-vekil-zade-tees-1821
• Bardakçı, R. ve Aksakaloğlu, Ö. (2022). Bosna kadısı Mevlânâ Gınâyî (öl. 969/1561-1562’den sonra)’nın Acâyibü’l-Mahlûkât türündeki tercümesi ‘Mir’ât-ı Kâ’inât. ESTAD, 5 (3), 1516-1535.
• Başkan, G. (2007). Manisa İl Halk Kütüphanesi’nde 45 Hk. 5355 No’da kayıtlı Sürûrî çevirisi Acâibü’l-Mahlûkât adlı eserin minyatürlerinin incelenmesi. (Tez No. 211926) [ Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Bilge, M. L. (2000). İbnü’l-Verdî, Sirâceddin. TDV İslam ansiklopedisi, C. 21, s. 238-239.
• Buçukçu, Z. (2017). Mahmud bin Kadı-i Manyas’ın Acebü’l-Üccab adlı eserinin transkripsiyon ve dizini. (Tez No. 469284). [Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi,]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Coşkun, F. (2019). Osmanlı coğrafya literatürü ve “Acâibü’l-Mahlûkât janrı”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. 17 (33), 269-286.
• Çelik Başaran, G. (2023). Acayip yaratıklar sözlüğü. Holden Kitap.
• Çelik, E. (2019). Rodosî-zâde’nin Acâibü’l-Mahlûkât tercümesi (inceleme-metin-sözlük-tıpkıbasım). (Tez No. 590340). [Doktora Tezi, Uşak Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Çınar, D. (2003). Mir’âtü’l-Kâinât: dil incelemesi-metin-sözlük. (Tez No. 727253). [Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Demirtaş, A. (2003). Dürr-i Meknûn. (Tez No. 134948). [Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Demirtaş, A. (2009). Yazıcıoğlu Ahmed Bican, Dürr-i Meknûn. Akademik Kitaplar Yayınevi.
• Devellioğlu, F. (2012). Osmanlıca Türkçe ansiklopedik lugat. Aydın Kitabevi Yayınları.
• Erdem, T. (2020). Mir’ât-ı Acâibü’l-Mahlûkât ve Keşf-i Garâibü’l-Mevcûdât (inceleme-çeviriyazılı metin-tıpkıbasım, 400a-488a). (Tez No. 612417). [Yüksek Lisans Tezi, Uşak Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Erdoğan, M.; Başçetin, Y. ve Erkoç, K. (2021). Mir’âtü’l-Kâ’inât (Kâ’inatın aynası) Hüsameddin Bursevî. Sonçağ Yayınları.
• Erkan, M. (2016). Acâibü’l-Mahlûkât (inceleme-metin-sözlük-indeks). Akademi Titiz Yayınları.
• Eyyûb b. Halîl, Tezkiretü’l-Acâyib ve Tercemetü’l-Garâyib, Viyana Avusturya Milli Kütüphanesi, G. Flügel, II, 508, nr. 1440.
• Gedizli, M. (2011). Acâibü’l-Mahlûkât [200a-400a] [giriş, transkripsiyonlu metin, dil-yazım özellikleri, dizin-sözlük]. (Tez No. 289365). [Doktora Tezi, Kocaeli Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Göl, O. (2008). Alî Bin Abdurrahman Acâibü’l-Mahlûkât [1.-35. varak]. (Tez No. 228748). [Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Hees, S. V. (2014). Şaşırtıcı: acâib edebiyatının bir eleştirisi ve yeniden okunması. (Yeliz, Özay Çev.), Millî Folklor, (103), 142-162.
• İnan, R. (2010). Acâibü’l-Mahlûkât giriş transkripsiyon inceleme dizin sözlük. (Tez No. 308448). [Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• İzgi, C. (2022). Kazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed. TDV İslam ansiklopedisi, C. 25, s. 160.
• Karaca, H. (2021). Mütercimi meçhul bir Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garayibü’l-Mevcûdat tercümesi (inceleme-metin-gramatikal dizin-tıpkıbasım). Grafiker Yayınları.
• Koçoğlu, T. (2018). Rûznâmeci Muhammed b. Muhammed Şâkir’in minyatürlü Acâyibü’l-Mahlûkât tercümesi. 2. Uluslarası İpekyolu Akademik Çalışmalar Sempozyumu Tam Metin Kitabı (s.184-198).
• Koçoğlu, T. (2020). Rûznâmeci Muhammed Şâkir’in Acâ’ibü’l-Mahlûkât tercümesi. Kimlik Yayınları.
• Kut, G. (1985). Türk edebiyatında Acâibü’l-Mahlûkât tercümeleri üzerine. Beşinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi (s. 183-193). Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Kut, G. (1988). Acâyibü’l-Mahlûkât. TDV İslam ansiklopedisi, C.1, s. 315-317.
• Kut, G. (2010). Acâyibü’l-Mahlûkât, eski Türk edebiyatı araştırmaları II. (Fatma, Büyükkarcı Yılmaz Haz.). Simurg Yayınları.
• Kut, G. (2012). Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları. Mutçalı, S. (1995). Arapça–Türkçe sözlük. Dağarcık Yayınları.
• Oğuz, B. B. (2014). Sürûrî’nin Kitâbü’l-Acâibü’l-Garâib’i üzerine göstergebilimsel bir inceleme. (Tez No. 356835). [Doktora Tezi, Celal Bayar Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Özkan, M. (2003). Manyasoğlu Mahmud. TDV İslam ansiklopedisi, C. 28, s. 33-34.
• Sabuncu, F. (2022). Gırnâtî seyahatnâmesi, Ebû Hâmid Muhammed el-Gırnâtî,. Yeditepe Yayınevi.
• Sakaoğlu, N. (1999). Dürr-i Meknun saklı inciler. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Sarıkaya, B. (2010). Rükneddin Ahmed’in Acâibü’l-Mahlûkât tercümesi [giriş-metin-sözlük]. (Tez No. 277493). [Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Sarıkaya, B. (2019). Tercüme-i Acâ’ibü’l-Mahlûkât. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Silahşor Öztürk, E. (2017). Mahmûd b. Kadî-i Manyâs, Acebü’l-Uccâb, (inceleme, tenkitli metin, gramatikal dizin). (Tez No. 504695). [Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Steingass, F. (2005). A Comprehensive Persian–English dictionary. Çağrı Yayınları.
• Şemseddin Sami (2019). Kâmûs-i Türkî. (Paşa, Yavuzaslan Haz.). TDK Yayınları.
• Şimşek Umaç, Z. (2021). XV. yüzyılın ansiklopedisi Dürr-i Meknun ve dili üzerine bir inceleme. Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 19 (3), 13-31.
• Taeschner, F. (2018). Osmanlılarda coğrafya. (Osman, Özkul; Nadir, Çomak ve Hatice Çeri Çev. ). İksad Yayınevi.
• Wüstenfeld, F. (1849). Zakarija Ben Muhammed Ben Mahmud el-Cazwini’s Kosmographie, [Zekeriyyâ b. Muhammed el-Kazvînî, ‘Acâ’ibü’l-mahlûkât]. Göttingen.
• Yaniç, S. (2004). Hâce Hatîb Mahmûd Er-Rûmî ve Harîdetü’l-Acâyib ve Ferîdetü’l-Garâyib tercümesi isimli eserinin edisyon kritik ve tahlili. (Tez No. 147406). [Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Yazar, S. (2014). XVI. yüzyıl Türkçe seyahatnamelerinde acâib. Millî Folklor, (103), 98-110.
• Yazar, S. (2015). Tercüme-i Tuhfetü’l-Elbâb ve Nuhbetü’l-A’cab (Gırnâtî seyahatnâmesi). Büyüyen Ay Yayınları.
• Yazar, S. (2022a, 3 Ağustos). Acâyibü’l-mahlûkât (Ahmed-i Bîcȃn). Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/acayibu-l-mahlukat-ahmed-i-bic%C8%83n
• Yazar, S. (2022b, 31 Ağustos). Tercüme-i Acâ’ib-i Mahlûkât ve Garâ’ibü’l-Mevcûdât (Sürûrî). Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tercume-i-aca-ib-i-mahlukat-ve-gara-ibu-l-mevcudat-sururi
• Yıldıran, M. (2010). Acâibü’l-Mahlûkât [106.-140. varak], [metin giriş inceleme dizin sözlük]. (Tez No. 273114). [Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Yıldız, O. (1989). Ahmed-i Bîcân, Acâibü’l-Mahlûkât [dil özellikleri-metin-seçmeli sözlük]. (Tez No. 403980). [Yüksek Lisans Tezi, İnönü Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Yılmaz, E. (1998). Acâibü’l-Mahlûkât imla ve ses bilgisi metnin transkripsiyonu [1-200 varaklar arası]. (Tez No. 339928). [Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi] YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Yılmaz, H. (2020). Doğu Türkçesiyle yazılmış Acâibü’l-Mahlûkat tercümeleri. TUDED, 60 (2). 781-794.