Kutadgu Bilig’de Bir Geçiş Ritüeli Olarak Ölüm Alkışları

Year 2023, Volume: 7 Issue: 3, 2523 - 2538, 30.12.2023

Özge Eker Kavalçalan

https://doi.org/10.34083/akaded.1376829

Abstract

Dünya hayatının kaçınılmaz gerçeği ölüm, duygusal, psikolojik ve sosyolojik süreçleri bünyesinde barındıran bir eşiktir. Olumsuz bir olay olmasına rağmen kişinin rahat ölmesi, ölmeden önce sevdiklerine olumlu değerler bırakması ve ölümünden sonra iyi bir şekilde anılması ölümün olumlu taraflarını oluşturmaktadır. Bu durum, ölüm mefhumuna sadece ağıt ve kargış açısından değil; iyi dilekler, dualar ve temennilerin oluşturduğu alkış açısından bakmamızı sağlar. Kutadgu Bilig bu açıdan zengin bir metindir. Bu bağlamda Kutadgu Bilig’de geçen pragmatik pek çok kalıp söz olmakla birlikte iyi niyet, övgü, telkin gibi bağlamlardan anlaşılan alkış söylemleri de bulunmaktadır. Ölüm olayından sonra mal ve mülk dağıtılması, ölüm anında hak ve hukuk kavramlarına daha çok temas edilmesi insan açısından duygusal, psikolojik ve sosyolojik pek çok süreci beraberinde getirmektedir. Kutadgu Bilig’de bu süreçler dil evrenindeki konuşmaya ve harekete dayalı dışa vurumları meydana getirmektedir. Bu dışa vurumlar ölüm öncesi, ölüm anı ve sonrasında acıma, çaresizlik, korku, huzur barındıran dua, yakarış, istek kalıp yapıları ve cümleleri şeklinde karşımıza çıkar. Ölüm, olumsuz bir olay gibi görünse de ölmeden önce kişinin kendisi için iyilikler dilemesi, ölecek kişinin karşısındakine öğüt vererek tecrübelerini aktarmak istemesi ve ölecek kişinin teselli edilmesi ve övülmesi, ölümden sonra ise kişiyi iyi bir şekilde anmak ve onun adına iyilikler yapmak alkış minvalinde değerlendirilebilecek durumlardır.

Keywords

Alkış, Geçiş Ritüeli, Karahanlı Türkçesi, Kutadgu Bilig, Ölüm

Death Prays As a Transition Ritual In Kutadgu Bilig

Abstract

Death, the most inevitable fact of temporary life, is a milestone that includes emotional, psychological and sociological processes. Easy death of person, leaving positive values to loved ones before death and well remembered after death constitutes the positive aspects of death despite of a negative event. In this situation, we should analysis concept of death not only the view of lament and curse but also good wishes and “prays/ alkış”. Kutadgu Bilig is also a rich text in this respect. In this context, there are many pragmatic phrases in Kutadgu Bilig, as well as discourses of “alkış” that can be understood from contexts such as goodwill, praise and suggestion. Distribution of property after deaths and contact with the concepts of rights and law at the time of death bring about emotional, psychological and sociological processes in terms of people. These processes bring out to speech in the language universe and movement based expressions in Kutadgu Bilig. These manifestations appears before us such as in the form of pray, supplication, request patterns and sentences which containing pity, despair, fear and peace expressions can be explain in term of “alkış” before, during and after death. Although death may seem like a negative event, it can be evaluated situations such as wishing well for oneself before death, the person who is about to die wants to share his/her experiences by giving advice to the other person and consoling and praising the dying person, remembering the person well after death and do favors for him/ her.

Keywords

Alkış/ Prays, Death, Karakhanid Turkish, Kutadgu Bilig, Transition Ritual

References

• Ağca, M. (2015). Eski Uygur Türkçesinde dua/ alkış (anlambilimsel bir inceleme). (Tez no: 388346) [Yüksek lisans tezi: Hacettepe Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/.
• Alan, S. (2021). Doğu sahası tarihî Türk yazı dillerinde nezaket ve saygı bildiren söz varlığı. (Tez no: 677241) [Doktora tezi: Kocaeli Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/.
• Alsan, Ş. S. (2022). Türk kültüründe ölüm olgusu ve ölüm sonrası ritüelleri. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 15 (37), 179-196.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig I- metin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1988). Kutadgu Bilig II- çeviri. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (2021). Dîvanu Lugâti’t Türk dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Baş, K. M. (2010). Kutadgu Bilig’de ölüm anlayışı ve ahiret inancı. EKEV Akademi Dergisi, 14 (14), 83-105.
• Bekki, S. (2004). Türk halk anlatılarında ölüm ruhu motifi. Milli Folklor, 62 (62), 53- 66.
• Biray, N. (2013). Kazak Türklerinde ölümle ilgili kelime, kelime grubu ve deyimlerden hareketle ölüm kavramı. Prof. Dr. Abdurrahman Güzel Armağanı. Ed.: C. Demir ve H. Parlakyıldız. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). Türkçenin 13. yüzyıl öncesi etimolojik sözlüğü. Oxford Üniversitesi Yayınları.
• Çakır, R. (2014). Türkmen cenaze törenlerindeki ritüeller ve söylenen alkışlar: Türkmenistan örneği. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Cilt 70 (70), 205-228.
• Davletov, Okutan, N. (2020). Yenisey Kırgızlarından Hakaslara ölüm algısı. Türkbilig Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 39 (39), 15- 27.
• Dilek, F. G. (2007). Altay Türkçesinde ölüm kavramını anlatan sözler ve söz kalıpları. Bilig Dergisi, 42 (42), 177- 190.
• Ercilasun, B. A. & Akkoyunlu, Z. (2020). Kâşgarlı Mahmud – Dîvânu Lugâti’t-Türk–giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdem, M. (2021). Söz- eylem (speech act) teorileri açısından Türkmen Türkçesi. Biray N. & Nalbant, M. V. & Eynel, S. (Ed.) Uluslararası Türk Dünyası Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri Kitabı (s. 325- 334), Bengü Yayınları.
• Ergun, P. (2013) Türk kültüründe ölümle ilgili bazı terimler. Milli Folklor. 25 (25), 134- 148.
• Ersoy, R. (2002). Türklerde ölüm ve ölü ile ilgili rit ve ritüeller. Milli Folklor. 54 (54), 86- 101.
• Gökgöz, S. S. (2023). Türk hakanlığı muhiti Türk İslâm kaynaklarında kâfir. Milli Folklor. 18 (18), 123-133.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güner, G. (2014) Alkış “dua” ve kargış “beddua” kelimelerinin etimolojisi üzerine. Buran, A. & Alkaya, E. & Özek, F. & Yalçın, S. K. (Ed.) VII. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Kitabı (s. 625-633), Fırat Üniversitesi Basımevi.
• Keskin, A. (2017). Türk kültüründe “selamlaşma” ve “vedalaşma” hakkında genel bir değerlendirme. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (43) , 125-146.
• Keskin A. (2018). Türk kültüründe alkışlar (dualar/ iyi dilekler) ve kargışlar (beddualar/ kötü dilekler): metin ve bağlam merkezli bir inceleme. (Tez no: 502931) [Doktora tezi: Ege Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/.
• Killi, G. (2006). Hakas Türkçesinde tabu sözler ve örtmece. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. 3 (3), 50-65.
• Kurt, B. (2020). Türkülerde alkış ve kargış kullanımı. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 29(1), 189-199.
• Otyzbay, Z. (2021). Kazak kültüründe selamlaşma. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi , (51) , 117-134.
• Örnek V. S. (1971). Anadolu Folklorunda Ölüm. Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Roux P. J. (1999). Eskiçağ ve Ortaçağ’da Altay Türklerinde ölüm. (Aykut, Kazancıgil Çev.). Kabalcı Yayınları.
• Roux P. J. (2006). Orta Asya tarih ve uygarlık. (Lale, Arslan Çev.). Kabalcı Yayınları.
• Şahin, S. S. (2018). Türkmen Türklerinde ölüm: geleneksel uygulamalar ve söz varlığı. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. 15 (15), 285-306.
• Şen S. (2009). Eski Türkçe metinlerde görülen ölüm habercisi rüyalar. Naskali, Gürsoy, E. & Yüksekkaya, Sağol, G. (Ed.) Uçmağa varmak kitabı (s. 229-305), Kitabevi Yayınları.
• Taş, İ. (2010). Kutadgu Bilig’de ölüm fenomeni. Can, Vecdi A. & Taşkın, K. & Güner, S. (Ed.) 8. Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi Kitabı (s.65- 73).
• Tietze, A. (2019). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati. Birinci Cilt A-E. Simurg Yayınları.
• Tryjarski, E. (2012). Türkler ve ölüm: geçmişten bugüne Türklerde ölüm kültürü. (Hafize, Er Çev.). Pinhan Yayınları.
• Türker, F. & Gündoğdu, V. K. (2016). Tıva Türklerinde geçiş dönemi ritüelleri: doğum, düğün, ölüm. Türkbilig. 32 (32), 141-154.
• Uzun, G. (2020). Kırgız Türkçesinde ölüm ile ilgili örtmece ve tabu sözler. Söylem Filoloji Dergisi. 5(1), 226-238.
• Yılmaz, Killi, G. (2007). Hakaslarda ölüm ile ilgili gelenekler. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 4(4), 65-87.
• Zeyrek D. (2009). Söylem ve Toplum, Söylem Üzerine. ODTÜ Yayıncılık.