On the Word ‘dölek’ Used in Turkey Turkish Dialects

Year 2024, Volume: 8 Issue: 3, 1667 - 1678, 30.12.2024

Serap Karakılıç Akı

https://doi.org/10.34083/akaded.1568161

Abstract

Etymology is a branch of linguistics that examines the origin of any word in terms of its structure and meaning based on scientific criteria. Etymology, which is also an important field of study in Turkology, has helped to illuminate the origins of many words in the vocabulary of the Turkish language. The subject of this study is the investigation of the origin of the word dölek, which is not used in standard Turkish but is widely used in the dialects of Turkey Turkish, with meanings such as "flat, even land; well-behaved, polite, dignified (person)." The word has been identified in many dialect regions of Turkey Turkish, and numerous meanings are listed for it in the Derleme Sözlüğü. Within the scope of this research, it is considered that the word dölek has metaphorical semantic branches that have expanded from a basic meaning such as "flat place, plain area" to "docile, humble, well-behaved," and similar meanings. In this study, which utilizes both diachronic and synchronic linguistic methods, the meanings the word has acquired over time have been evaluated considering the phonetic-semantic relationship, and its structure has been analyzed. Although at first glance it appears to be formed by adding the noun-to-noun derivation suffix +Ak to the word döl, the word dölek does not have a semantic relationship with the word döl/töl, which means "lineage, progeny, offspring," etc. The study concluded that, considering the semantic connection between the root and the stem, the word may have originated from the noun tüz meaning "flat," with the addition of the suffix +le- (a noun-to-verb derivational suffix) and then the suffix -k (a verb-to-noun derivational suffix), following a historical progression from tüzlek to tülek, tölek, and finally dölek.

Keywords

Turkısh language, dölek, dialects of Turkey Turkısh, semantics, etymology

Türkiye Türkçesi Ağızlarında Kullanılan ‘dölek’ Kelimesi Üzerine

Abstract

Etimoloji, herhangi bir kelimenin kaynağını bilimsel ölçütleri esas alarak yapı ve anlam bakımından inceleyen dil bilimi dalıdır. Türkoloji için de önemli çalışma alanlarından olan etimoloji sayesinde Türk dilinin söz varlığına ait pek çok kelimenin kökeni aydınlatılmıştır. Bu çalışmanın konusu standart Türkçede kullanılmayan ancak Türkiye Türkçesi ağızlarında yaygın biçimde kullanılan ve ‘düz, engebesiz arazi; uslu, terbiyeli, ağırbaşlı (kimse)’ gibi anlamlara gelen dölek kelimesinin kökeninin incelenmesidir. Türkiye Türkçesinin pek çok ağız bölgesinde kullanıldığı tespit edilen kelime için Derleme Sözlüğü’nde bir hayli anlam sıralanmıştır. Bu araştırmanın sınırları içerisindeki dölek kelimesinde ‘düz yer, düzlük alan vb.’ gibi temel bir anlama bağlı ‘uysal, mütevazi, uslu vb.’ şeklinde genişlemiş metaforik anlam dallanmaları bulunduğu düşünülmektedir. Art ve eş zamanlı dil bilgisi yöntemlerinden yararlanılan bu çalışmada, kelimenin geçmişten günümüze kazandığı anlamlar fonetik-semantik ilişki göz önünde bulundurularak değerlendirilmiş ve yapısı çözümlenmeye çalışılmıştır. İlk bakışta döl ismine +Ak isimden isim yapım ekinin eklenmesi ile oluşmuş bir kelime görüntüsü vermesine rağmen, dölek kelimesinin “soy, nesil, zürriyet; yavru” vb. anlamlara gelen döl/töl kelimesi ile semantik bir ilişkisi bulunmamaktadır. Çalışmada, kök-gövde arasındaki semantik bağ göz önünde bulundurularak kelimenin tüz “düz” ismine +le- isimden fiil ve -k fiilden isim yapma ekinin getirilmesiyle meydana gelmiş ve tüzlek>tülek>tölek>dölek şeklinde tarihî bir seyir izlemiş olabileceği sonucuna ulaşılmıştır.

Keywords

Türk dili, dölek, Türkiye Türkçesi ağızları, semantik, etimoloji

References

• Aksoyak, İ. H. (2005). Gelibolulu Mustafa Âlî’nin “dölek” redifli gazeli ve “dölek” kelimesi üzerine. Millî Folklor, 17 (65), 46-48.
• Arıkoğlu, E., Alimova, C., Askarova, R. ve Selçuk, B. K. (2023). Kırgızca-Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arıkoğlu, E. ve Tosun, İ. (2024). Tuvaca-Türkçe Sözlük.
• Ata, A. (1997). Kısasü’l-Enbiyā II Dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (1998). Nehcü’l-Ferādīs III Dizin-Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (2004). Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası) Karahanlı Türkçesi (Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bayram, B. (2007). Çuvaş Türkçesi–Türkiye Türkçesi Sözlük. Tablet.
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Clarendon Press.
• Dankoff, R. ve Kelly, J. (1982, 1984, 1985). Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk-Mahmūd al-Kāšġarī). Part I-II-III. Harvard University.
• Doerfer, G. (1965). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen. Band II: Türkische Elemente im Neupersischen (alif bis tā). Franz Steiner Verlag Gmbh.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation I. Otto Harrassowitz.
• Gabain, A. V. (2000). Eski Türkçenin Grameri. Akalın M. (çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. C. I (A-N). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülseren, C. (2000). Malatya İli Ağızları. (İnceleme- Metinler-Sözlük ve Dizinler). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Günşen, A. (2019). Kırşehir ve Yöresi Ağızları. İnceleme-Metinler-Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nadelyaev, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R. ve Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar. Izdatel'stvo Nauka Leningradskoe Otdelenie.
• Özşahin, M. (2023). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Paçacıoğlu, B. (2016). VIII.-XVI. Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük Dağarcığı. Kesit Yayınları.
• Räsänen, M. (1969). Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen. Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Röhrborn, K. (1977-1998). Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, Lieferung I-V. Franz Steiner Verlag Gmbh.
• Sevortyan, E. V. (1974, 1978, 1980, 1989). Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov. Obşetyurkskiye i Mejtyurkskiye Osnovına Glasnıye.
• Taymas, A. B. (1934). İbni-Mühennâ Lûgati. İstanbul Devlet Matbaası.
• Tezcan, S. (1974). Das Uigurische İnsadi-Sūtra. Akademie Verlag.
• Tietze, A. (2016). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. İkinci Cilt (C-E). TÜBA.
• Toparlı, R. (1992). İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R., Vural H. ve Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R. ve Argunşah M. (2015). Mu’inü’l-Mürid. Türk Dil Kurumu Yayınları. Türk Dil Kurumu. Derleme Sözlüğü (Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü). 01.04.2024 tarihinde https://sozluk.gov.tr adresinden edinilmiştir.
• Türk Dil Kurumu. Eren Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. 12.05.2024 tarihinde https://sozluk.gov.tr adresinden edinilmiştir.
• Türk Dil Kurumu. Güncel Türkçe Sözlük. 12.04.2024 tarihinde https://sozluk.gov.tr adresinden edinilmiştir.
• Türk Dil Kurumu. Tarama Sözlüğü. 09.05.2024 tarihinde https://sozluk.gov.tr adresinden edinilmiştir.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• Wilkens, J. (2021). Eski Uygurcanın El Sözlüğü, Eski Uygurca-Almanca-Türkçe. Universitätsverlag Göttingen.
• Yıldırım, F. (2022). Adana ve Osmaniye İlleri Ağızları (Giriş-İnceleme-Metinler-Sözlük-Dizinler) I-II. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l-Edeb-Hˇārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası-Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Türk Dil Kurumu Yayınları.