The Journey of Meaning of the Iris in Classical Turkish Poetry

Year 2025, Volume: 9 Issue: 1, 343 - 367, 20.03.2025

Hanım Yılmaz

https://doi.org/10.34083/akaded.1507776

Abstract

Ancient knowledge of beliefs and cultures takes place in the artist's subconscious through the transmission of the “social unconscious”. Thus, traces of this knowledge become traceable in works of art. These traces can also be found in classical Turkish poetry, which has a multilayered world of meaning. When the origin of some words and expressions in this poetry is questioned, it is seen that ancient knowledge is the source of them. In the process of making sense of the texts, a more distinct image can be formed in the reader's mind when an analysis is made in the focus of origin information. Based on this, this study aims to interpret the appearance of the iris flower, a plant belonging to the “iridaceae” family, in the texts in the focus of its symbolic and mythological origins. For this purpose, in the first step, information on irises in mythological and symbolic sources was tried to be accessed. Then, 148 divans, 43 mesnevi and 11 poetry collections were scanned to find the verses in which the iris flower is mentioned. Afterwards, the information obtained from the sources and the verses in which the iris is mentioned were compared. As a result of this comparison, it was seen that the information originating from mythology and symbols overlaped with the existing verses in various contextts. In this study, the findings on the context of irises in the texts will be evaluated in the focus of the mythological and symbolic information about irises.

Keywords

Classical Turkish literature, iris, mythology, symbol.

Süsenin Klasik Türk Şiirindeki Anlam Yolculuğu

Abstract

İnanışlara ve kültürlere ait kadim bilgiler “toplumsal bilinçdışı”nın aktarımıyla, sanatçının altbilincinde yer edinir. Böylelikle bu bilgilerin izleri sanat eserlerinde takip edilebilir hâle gelir. Bu izlere, çokkatmanlı anlam dünyasına sahip klasik Türk şiirinde de rastlamak mümkündür. Bu şiirdeki bazı sözcüklerin ve ifadelerin kökeni sorgulandığında onlara kadim bilgilerin kaynaklık ettiği görülmektedir. Metinleri anlamladırma sürecinde, köken bilgisi odağında bir çözümleme yapıldığında okuyucunun zihninde daha belirgin bir görüntü oluşabilecektir. Buradan yola çıkılarak bu çalışmada, “iridaceae” familyasına ait bir bitki olan süsen çiçeğinin metinlerdeki görünümünü, onun sembolik ve mitolojik kökenleri odağında yorumlayabilmek amaçlanmıştır. Bunun için de ilk adımda süsene dair mitoloji ve sembol kaynaklarındaki bilgilere ulaşılmaya çalışılmıştır. Ardından süsen çiçeğinin geçtiği mısralara 148 divan, 43 mesnevi, 11 şiir mecmuası taranarak ulaşılmıştır. Sonrasında ise kaynaklarından elde edilen bilgiler ve süsenin geçtiği mısralar karşılaştırılmıştır. Bu karşılaştırma sonucunda mitoloji ve sembol kökenli bilgilerin mevcut mısralarla çeşitli bağlamlarda örtüştüğü görülmüştür. Buradaki çalışmada ise, süsen hakkında ulaşılan mitolojik ve sembolik bilgilerin odağında, onun metinlerdeki bağlamlarına dair bulgular değerlendirilecektir.

Keywords

Klasik Türk edebiyatı, süsen, mitoloji, sembol.

References

• Akdoğan, Y. (t.y.) “Ahmedî, Divan”. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78354/divanlar.html Akdoğan, Y. (t.y.). “Ahmedî, İskendernâme”. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10667,ahmediskendernameyasarakdoganpdf.pdf?0
• Aksoyak, İ. H. (2018). “Gelibolulu Mustafa Âlî, Divanlar” https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58695,gelibolulu-mustafa-ali-divanipdf.pdf?0
• Altun, M. (2017). “Sî-Nâme-i Hümâmî”. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55732,si-name-i-humamipdf.pdf?0
• Ambros, E. (1982). Candid penstrokes: the lyrics of Me’âlî an Ottoman poet of the 16th century. Klaus.
• Arı, A. (1994). Sakıp Mustafa Dede: hayatı, eserleri, edebî kişiliği ve Dîvânının tenkitli metni [Doktora tezi]. Selçuk Üniversitesi.
• Arslan, M. (2004). Antepli Aynî Divanı. Kitabevi Yayınları.
• Arslan, M. (2018). “Mihrî Hâtun Dîvânı”. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78354/divanlar.html
• Atalay, M. (2014). İran edebiyatı tarihi. Demavend Yayınları.
• Avşar, Z. (2017). “Revânî Dîvânı”. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78354/divanlar.html
• Aydemir, Y. (2017). “Vücudî, Hayâl u Yâr”. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56189,vucudi-hayal-u-yarpdf.pdf?0
• Aytaç, A. (2017). “Aşkî, Heft Peyker”. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-191380/aski-heft-peyker.html
• Bayak, C. (2017). “Sehâbî Dîvânı”. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55746,sehabi-divanipdf.pdf?0
• Bayladı, D. (2005). Mitoloji sözlüğü. Say Yayınları.
• Bayladı, D. (2012). Tanrıların öyküsü. Say Yayınları.
• Bayram, Y. (2012). Klasik Türk şiirinde duyguların dili: Çiçekler. Turkish Studies, 2 (4), 209-219.
• Afsâr, I. (Ed.). (1321). Gol u giyâh der hezâr-sâl şi’r-i Fârsî. İntişârât-ı Sahn.
• Bennefoy, Y. (2019). Mitolojiler sözlüğü. çev. Yılmaz, L. Alfa Yayınları.
• Biltekin, H. (2018). “Şeyhî Divanı”. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/61044,seyhi-divanipdf.pdf?0
• Abella J. vd. (Ed.). (2024). Britannica https://www.britannica.com/plant/Iris-plant-genus [
• Can, Ş. (2011). Klasik Yunan mitolojisi. Ötüken Yatınları.
• Canpolat, M. (1982). Ömer Bin Mezîd Mecmû’atü’n-nezâ’ir. TDK Yayınları.
• Conner, N. (2015). Her yönüyle Klasik mitoloji. çev. Candaş, D. Arkadaş Yayınevi.
• Cooper, J. C. (1999). An Illustrated Encyclopedia of Traditional Symbols. British Museum Book Shop.
• Çeltik, H. (2017). “Ahmed-i Rıdvan Dîvânı”. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55738,ahmed-i-ridvan-divanipdf.pdf?0
• Çipiloğlu, A. R.(2005). Şânîzâde Mehmed Atâullah ve Dîvânı [Yüksek lisans tezi]. Boğaziçi Üniversitesi.
• Dehhoda, A. E.(1373). Lugatnâme-i Dehhodâ: Müessese-i İntişarât ve Çâp-ı Dânişgâh-i Tahran.
• Demir, E. (2012). Hezârfen Hüseyin b. Ca’fer İstânköyî’nin Fihristü’l-Ervâm adlı eserinde geçen bitki adları. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 46, 2-28.
• Demir, H. (2017). “Laziklizâde Feyzullah Nâfiz Divânı”. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/54126,53959lazikizade-feyzullah-nafizdivanpdfpdf.pdf?0
• Dioscorides (2000). De Materia Medica. Ibidis Press.
• Erhat, A. (1978). Mitoloji sözlüğü. Remzi Kitabevi.
• Ersoy, E. (2010). II. Bayezit devri şairlerinden Münirî hayatı, eserleri ve Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin) [Doktora tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Gezgin, D. (2007). Bitki mitosları. Sel Yayıncılık.
• Gibson, C. (1996). Signs and Symbols: An Illustrated Guide to Their Meaning and Origins. Barnes and Noble.
• Grimmal, P. vd. (1990). Dictionary of Classical Mythology. Penguin Reference.
• Grimmal, P. (2007). Mitoloji sözlüğü. çev. Tümgüç, S. Kabalcı Yayınevi.
• Güner, a. (2021). Resimli Türkiye florası. https://turkiyeflorasi.org.tr/pdf/10.30796/ANGV.2021.9.pdf
• Gürbüz, M. (2012). Rezmî Divan. Grafiker Yayınları.
• Gürbüz, M. (2018). “Sultanı Hûbâna Münasib Eş’âr (İnceleme-Metin-Şair ve Şiir Dizini)”. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58582,sultan-i-hubana--munasib-esarpdf.pdf?0
• Gürgendereli, M. (2017). “Mostarlı Hasan Ziyaî Divanı” https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56211,mostarli-hasan-ziyai-divanipdf.pdf?0
• Hamilton, E. (1942). Mitologya. çev. Tameri Ü. Varlık Yayınları.
• Homeros (1971) İlliada. çev. Emre, A. C. Varlık Yayınları.
• Homeros (2008). Odysseia. çev. Erhat, A. ve A. Kadir. Can Yayınları.
• Horata, O. (2016). Cemâlî, Hüma vü Hümâyun (Analysis-Critical Text-Facsmile). Harvard University.
• Husti, A. & M. Cantor (2015). A Review sacred connection of ornamental flowers with religious symbols. Proenvironment, 8, 73-79.
• Impelusso, L. (2008). Nature and its symbols. çev. Sartarelli, S. Mondadori Italian.
• Redhouse, J.W. (2009). Muntahabât-ı Lügât-ı Osmâniyye. TDK Yayınları.
• Kaçalin, M. (t. y.) “Ahî Divanı”. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10590,ahidivanimustafakacalinpdf.pdf?0
• Karavelioğlu, M. (2014). Prizrenli Şem’i Divanı. TÜYEK.
• Kaya, B. A. (2017). “Azmizâde Hâletî Dîvânı”. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56159,azmizade-haleti-divanipdf.pdf?0
• Kazan Nas, Ş. (2018). “Celîlî Dîvânı”. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59375,celili-divanipdf.pdf?0
• Kazan Nas, Ş. (2018). “Celîlî, Leyla vü Mecnûn”. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58919,celili-leyla-vu-mecnunpdf.pdf?0
• Kazan Nas, Ş. (2019). “Celîlî, Husrev ü Şîrîn”. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/64195,celili---husrev-u-sirinpdf.pdf?0
• Kılıç, M. (2021). Hint mitlojisindeki Sarasvati’den klasik Türk şiirindeki Zühre’ye. Turkish Studies-Language and Literature, 16(3), 1621-1637.
• Kılınç, A. (2021). Fuzulî Divanı (İnceleme-Tenkitli Metin). TYEK.
• Kırbıyık, M. (2017). “Kâtib-zâde Sâkıb Dîvânı”. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56426,katib-zade-sakib-divanipdf.pdf?0
• Korkmaz, E. (2008). Simgeler sözlüğü. Anahtar Kitaplar.
• Köksal, F. (2003). Ravzatü’l Envâr. Kitabevi Yayınları.
• Küçük, S. (t. y. ) “Bakî Divanı”. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10596,bakidivanisabahattinkucukpdf.pdf?0
• Lehner, E. (1960). Folklore and symbolism of flowers, plants and trees. Tudor Publishing Company.
• Glück, L. (1943). The Wild Iris. Ecco Press.
• Halîmî, L. (2013) Lugat-i Halîmî. haz. Uzun, A. TDK Yayınları.
• Boyce, M., ML Chaumont, C. Bier (2012). “Anāhīd”, Encyclopædia Iranica. 1(9), 1003-1011.
• Macit, M. (2017). “Nedîm Dîvânı”. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56214,nedim-divanipdf.pdf?0
• Salâhî, M. (2019). Kâmus-ı Osmânî. haz. Birinci, A. TYEK.
• Mermer, A. (2020) “Karamanlı Aynî Divanı”. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/78478,karamanli-ayni-divanipdf.pdf?0
• Millington, E. J. (1858). Heraldry in history, poetry, and romance. Chapman and Hall.
• Necatigil, B. (2017). Küçük mitologya sözlüğü. YKY Yayınları.
• Okuyucu, C. (2004). Ereğlili Türabî Divanı. Fatih Üniversitesi Yayınları.
• Özdemir, M. (1999). Neccarzâde Rıza Divanı [Yüksek lisans tezi]. Afyon Kocatepe Üniversitesi.
• Özyıldırım, A. E. (t. y.) “Hamdullah Hamdî Divanı”. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10616,metinpdf.pdf?0
• Parlatır vd. (2006). Lügat-ı Cûdî. TDK Yayınları.
• Plinius (1855), Natura history. çev. Bostock, V. II. Henry G. Born, Yok Street, Covent Garden.
• Rangchi, G. (1389). Flowers and plants in Persian literature up to the Moghols period. Pejuheşgâh-ı Ulûm-u İnsânî ve Mütâlaât-ı Ferhengî.
• Redhouse, J. W. (1987): A Turkısh and English lexicon. Librairie du Liban Publishers.
• Saraç, Y. (t. y.) “Emrî Divanı”. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10607,emridivanipdf.pdf?0 Gomm, S. C. (2001). Hidden Symbols in Art. Rizzoli.
• Savari & Sheikhi (2023). Etymology of Iris in Persian flower and bird miniature. Journal of Fine Arts. 2 (8), 135-146.
• Schoberl, F. (1841). The Language of flowers, with Illustrative poetry. Saunders and Otley.
• Tanrıbuyurdu, G. (2018) “Kalkandelenli Mu’îdî Divanı” https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59883,kalkandelenli-mu39idi-divanipdf.pdf?0
• Taylor, P. (1995). Dutch flower painting. Yale University Press.
• Toparlı, R. (2000). Lehçe-i Osmanî. TDK Yayınları.
• Ünal Öztürk, H. (2003). 18. Yüzyıl Şairi İbrahim Hafîd Paşa: Hayatı, eserleri, edebi kişiliği ve Divanının Tenkitli Metni [Yüksek lisans tezi]. Gazi Üniversitesi.
• William, J. R. (Ed.). (1881). All’s Well That Ends Well. Harper & Brothers Publishers.
• Herford, C. H. (1897). The Two Nobble Kinsman. J. M. Dent and Company.
• W. Shakespeare (2000). The Tempest. çev. Bülent Bozkurt. Remzi Kitabevi.
• Yazar, İ. (2017). “Kânî Dîvânı”. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55833,3-kani-divanipdf.pdf?0
• Yekbaş, H. (2020). “Sehî Bey Divanı”. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/76504,sehi-bey-divanipdf.pdf?0
• Yıldız, A. (2017). “Çâkerî, Yûsuf ü Züleyhâ”. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56158,cakeri-yusuf-u-zuleyhapdf.pdf?0
• Yıldız, A. (2017). Klasik Türk şiirinde menekşe ile ilgili benzetmelerin kökeni üzerine. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 19, 433-450.
• Yılmaz Kolancı, B. (2019). Grek ve Roma dünyasında İris (Süsen) bitkisi. Ed. Erön, A.-Erdan E., Doğudan Batıya 70. Yaşında Serap Yaylalı’ya sunulan Yazılar (s. 139-150). Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
• Yılmaz, H. (2018). Klasik Türk şiirinde “daire Çekmek/çizmek” deyiminin kültürel kökenlerine dair. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 2 (4), 168-171.
• Livaneli, Z. (2012). Edebiyat mutluluktur. Doğan Kitap.
• https://www.worldhistory.org/Iris/
• https://www.theoi.com/Gallery/P14.5.html