Medical Science Words And Terms in Dîvânu Lugâtı̇'t-Türk Vocabulary

Year 2025, Volume: 9 Issue: 1, 368 - 395, 20.03.2025

Hasan Ali Çetin

https://doi.org/10.34083/akaded.1629710

Abstract

Dîvânu Lugâti't-Türk, written by Kâshgarlı Mahmud in the first half of the XI century, is an encyclopaedic dictionary from Turkish to Arabic and was written with the aim of presenting Turkish dialects together. The work, which looks like a large encyclopedia of Turcology with its rich content, contains important information and text examples on various fields such as grammar, dialectology, ethnology, geography, onomastics, folklore, folk medicine, poetry, proverbs. In this study, the words and terms related to the fields of folk medicine, medicine and pharmacy in the vocabulary of Dîvânu Lugâti't-Türk and the classification of these terms are included. In the light of the sentence examples in which the words and terms related to health sciences in the text are mentioned, the determinations and analyses are presented. The words in the work related to health sciences, words and terms that have entered the process of becoming terms constitute a meaningful data in terms of being able to see the medical vocabulary of the period when the work was written. Dîvânu Lugâti't-Türk prepared by Ercilasun and Akkoyunlu was used as the main source in the study. The related words and terms in the Index section of the work are given together with the page numbers of the places where they occur in the manuscript of the work and the page numbers in the translation. The words and terms are classified in tables under the headings of ‘anatomy terms, disease terms, treatment-medication terms, terms related to body appearance and other health terms’.

Keywords

Vocabulary, medical terms, pharmacy terms, Kâshgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti

Dîvânu Lugâti’t-Türk Söz Varlığı İçerisinde Tıp Bilimi Sözcük ve Terimleri

Abstract

Kâşgarlı Mahmud tarafından XI. yüzyılın ilk yarısında yazılan Dîvânu Lugâti’t-Türk, Türkçeden Arapçaya ansiklopedik bir sözlük mahiyetinde olup Türk lehçelerini bir arada sunma gayesiyle kaleme alınmıştır. Zengin içeriği ile geniş bir Türkiyat ansiklopedisi görünümünde olan eser, gramer, diyalektoloji, etnoloji, coğrafya, onomastik, halk bilimi, halk hekimliği, şiir, atasözü gibi çeşitli alanlara dair önemli bilgiler ve metin örnekleri ihtiva etmektedir. Bu çalışmada, Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün söz varlığı içerisinde halk hekimliği, tıp ve eczacılık alanlarıyla ilgili tespit edilen sözcük ve terimler ile bu terimlerin sınıflandırılması yer almaktadır. Metinde sağlık bilimlerine dair yer alan sözcük ve terimlerin içinde geçtiği cümle örnekleri ışığında ulaşılan tespit ve tahliller dikkate sunulmuştur. Eserde sağlık bilimleriyle ilgili olarak yer alan sözcükler, terim olma sürecine girmiş sözcükler ile terimler, eserin yazıldığı döneme ait tıbbi söz varlığını bir arada görebilme yönüyle anlamlı bir veri oluşturmaktadır. Çalışmada ana kaynak olarak Ahmet B. Ercilasun ve Ziyat Akkoyunlu tarafından hazırlanan Dîvânu Lugâti’t-Türk adlı eser kullanılmıştır. Eserin Dizin bölümünde geçen ilgili sözcük ve terimler, Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün el yazması metninde geçtikleri yerlerin sayfa numaraları ile çevirideki sayfa numaralarıyla birlikte verilmiştir. Tablolar hâlinde sınıflandırılan sözcük ve terimler “anatomi terimleri, hastalık terimleri, tedavi-ilaç terimleri, beden görünüşüyle ilgili terimler ve diğer sağlık terimleri” gibi başlıklar altında konu temelli olarak tasnif edilmiştir.

Keywords

Söz varlığı, tıp terimleri, eczacılık terimleri, Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk

References

• Akalın, Ş. H. (2020). Binyıl önce binyıl sonra Kâşgarlı Mahmud ve divanü lugati’t-Türk. Türk Dil Kurumu.
• Akkoyunlu, Z. ve Çınar, A. A. (1994). Divanü lugati't-Türk’te halk hekimliği. Türk Kültürü, (371), 34–43.
• Akün, Ö. F. (2002). Kâşgarlı Mahmud. TDV İslâm Ansiklopedisi, (25), 9-15, Türkiye Diyanet Vakfı.
• Atalay, B. (2013). Divanü lügat-it Türk. Türk Dil Kurumu.
• Altıntaş, A. (1983). Divanü lügati’t-Türk’teki tıbbi bilgiler. Türk Dünyası Araştırmaları, (25), 136-148.
• Altıntaş A. (1988). Dîvânu lugâti’t-Türk’deki tıb terimleri. Tıp Tarihi Araştırmaları, (2), 65-73.
• Aydemir A. (2014). Divanü lûgati’t-Türk’te insan vücuduna ait sözcükler. International Journal of Language Academy, (2/4), 412-444.
• Bayat, A. H. (2002). İslâm öncesi Orta Asya Türk dünyasında tababet. Türkler, (3), 449-459.
• Bayat, A. H. (2003). Dîvânu lûgâti’t-Türk’te tıbbi terminoloji. Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, (9), 103-122.
• Caferoğlu, A. (1972). Kâşgar’lı Mahmut ve divanü lugat-it-Türk. Divanü Lûgat-it-Türk Dizini, 11-20. Türk Dil Kurumu.
• Çakmak, C. (2015). Dîvânu lugâti’t-Türk’te vücut ve organ adları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, (8/41), 135-143.
• Çetin, H. A. (2020). Eski Anadolu Türkçesi eczacılık ve tıp terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun A. B. ve Akkoyunlu Z. (2018). Dîvânu lugâti’t-Türk giriş - metin - çeviri - notlar - dizin. Türk Dil Kurumu.
• Işık, U. (2016). Karahanlı Türkçesinde tıp terimleri (Tez No: 459914) [Yüksek Lisans tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• İhsanoğlu, E. (2005). Osmanlıca tıp terimleri sözlüğü. Türk Tarih Kurumu.
• Kaçalin, M. S. (1994). Dîvânü lugati’t-Türk. TDV İslâm Ansiklopedisi, (9), 446-449, Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kaçalin, M. (2008). Divanü lugati’t-Türk üzerine birkaç söz. Türk Dili, (683), 536-549.
• Masattaş, Â. (2020). Dîvânu lugâti’t-Türk’te halk hekimliği büyüsel ve rasyonel tedavi yöntemleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 9/4 2020 s. 1348-1358.
• Önler, Z. (2006). Dîvânü lugati’t-Türk ve kutadgu biligde tıp terimleri. Kebikeç, (22), 135-150.
• Şen, M. (2019). Türk dilinin dünü ve bugünü el kitabı. Post Yayın Dağıtım.
• TDK (2023). Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu.
• Tryjarski, E. (1992). Medical terminology in Mahmûd Al-Qastarî’s-dıwân. Türk Kültürü Araştırmaları, XXX (1-2), 251-255.